خلاصه کتاب کلام فقاهی ( نویسنده محمدتقی اکبرنژاد )

کتاب «کلام فقاهی» اثر محمدتقی اکبرنژاد، در پی شناخت عمیق تأثیر مبانی کلامی بر فرآیند استنباط و اجتهاد فقهی است. این اثر بینش های تازه ای در خصوص ارتباط تنگاتنگ خداشناسی، انسان شناسی، دنیاشناسی و مربی شناسی با فقه ارائه می دهد که فهم یکپارچه دین را ممکن می سازد.

محمدتقی اکبرنژاد، از پژوهشگران و اساتید برجسته حوزه علمیه، در اثر ارزشمند خود با عنوان «کلام فقاهی»، به واکاوی رابطه ی بنیادین میان مبانی کلامی و اصول فقه می پردازد. این کتاب با رویکردی نوین، تلاش دارد تا نشان دهد که چگونه دیدگاه های ما درباره خداوند، انسان، جهان و تربیت کنندگان الهی، به طور مستقیم بر شیوه استنباط احکام شرعی و فهم عمیق دین تأثیر می گذارد. او معتقد است که یک فهم کامل و اجتهاد کارآمد، نیازمند پایه ای مستحکم از مبانی عقیدتی است که متأسفانه گاهی در اصول فقه سنتی مورد غفلت قرار گرفته است. «کلام فقاهی» در تلاش است تا این پیوستگی و هماهنگی را آشکار کرده و راه را برای یک فهم جامع تر و کارآمدتر از دین هموار سازد.

پیشگفتار و رویکرد کلی کتاب: طرح «اصل پایه»

«کلام فقاهی» با پیشگفتاری آغاز می شود که چشم انداز نویسنده را نسبت به انسجام و یکپارچگی دین ترسیم می کند. اکبرنژاد بر این باور است که دین، یک بسته ی هدایتی منسجم است و نمی توان بخش های آن را جداگانه بررسی کرد. او تأکید دارد که پیوستگی و هماهنگی کاملی میان مبانی فکری (عقیدتی)، اخلاقی و رفتاری (فقهی) وجود دارد. این انسجام، کلید فهم عمیق دین و استنباط حداکثری از آن است.

مفهوم «اصل پایه» و جایگاه آن

محور اصلی رویکرد اکبرنژاد در این کتاب، مفهوم «اصل پایه» است. او معتقد است که مبانی فکری عقیدتی، مانند یک اسکلت بندی مستحکم، زیربنای کل دین را تشکیل می دهند. این مبانی، ابعاد، مراتب، روابط و اتصالات تمامی بخش های دین را روشن می کنند. از دیدگاه او، بدون فهم صحیح و عمیق این اصول پایه، استنباط فقهی کامل نخواهد بود و ممکن است به خطا برود. هدف «کلام فقاهی» این است که نشان دهد چگونه این مبانی عقیدتی، نقشی فعال و حیاتی در فرآیند استنباط و اجتهاد دارند.

اکبرنژاد تأسف می خورد که گاهی به دلیل تصلب بر آنچه امروز «اصول» نامیده می شود، از این قواعد تأثیرگذار و زیربنایی غفلت شده است. او امیدوار است که این کتاب، شروعی روشمند و محکم در این عرصه باشد و به پژوهشگران و طلاب کمک کند تا با نگاهی یکپارچه به دین بنگرند و از این طریق، نقشه ای جامع برای تمدن الهی ترسیم کنند. «اصل پایه» نه تنها یک نظریه، بلکه یک چارچوب فکری برای فهم ارتباطات درونی میان اجزای دین است.

محمدتقی اکبرنژاد در کتاب «کلام فقاهی» بر این نکته تأکید می کند که دین یک بسته هدایتی منسجم است و پیوستگی کامل میان مبانی فکری، اخلاقی و رفتاری آن وجود دارد. او مبانی عقیدتی را «اسکلت بندی مستحکم» دین می داند که فهم یکپارچه آن برای اجتهاد حداکثری ضروری است.

فصل اول: خداشناسی فقاهی؛ بنیان های معرفتی فقه

مهم ترین ضلع دین شناسی، خداشناسی است. اکبرنژاد در این فصل به بررسی چگونگی تأثیر خداشناسی بر اصول فقه و دین شناسی می پردازد. از آنجا که خداوند مبدأ هستی است و تمام عالم هماهنگ با ذات مقدس اوست، هستی شناسی نیز در گرو خداشناسی قرار می گیرد. این فصل نشان می دهد که چگونه شناخت صفات کمالی خداوند، به نتایج فقهی مهمی منجر می شود.

مقدمه فصل: تأثیر خداشناسی بر اصول فقه

این فصل با تأکید بر محوریت خداشناسی آغاز می شود. نویسنده بیان می کند که فهم ما از خداوند، نه تنها در عقاید ما تأثیرگذار است، بلکه مستقیماً بر چگونگی استنباط احکام شرعی و درک ما از فلسفه ی آن ها اثر می گذارد. به عنوان مثال، اگر خدا را منزه از نقص و سراسر کمال بدانیم، نتیجه می گیریم که عالم خلق نیز کامل ترین و بهترین عالم ممکن است و هر چیزی در جای خود قرار دارد. این دیدگاه، فقه را از یک مجموعه قواعد خشک به نظامی هماهنگ و حکیمانه تبدیل می کند.

اکبرنژاد تشریح می کند که معرفت ما به خدای متعال و مخلوقات، یک رابطه رفت و برگشتی دارد: از فقر و حرکت مخلوقات به وجود خالق بی نیاز و محرک اول پی می بریم، و پس از اثبات خدای متعال و اوصاف کمالی او، دوباره به عالم مخلوقات نظر می کنیم و به تحلیل آن می پردازیم. این رویکرد دو سویه، فهم ما را از هستی و در نتیجه از احکام الهی تعمیق می بخشد.

اصل اول: رحمت الهی و لوازم فقهی آن

یکی از مهم ترین اصول کلامی که در فقه تأثیرگذار است، «اصالت رحمت» خداوند است. خداوند بر اساس ذات خود، رحمان و رحیم است و این رحمت، نه تنها در تکوین، بلکه در تشریع نیز جاری است.

توضیح مفهوم رحمت عام و خاص خداوند

رحمت عام خداوند شامل همه موجودات می شود و به معنای فراهم آوردن تمام نیازهای آن ها برای رسیدن به کمال است. رحمت خاص، متوجه مؤمنین است و آن ها را در مسیر بندگی و رسیدن به سعادت اخروی یاری می کند. «کلام فقاهی» نشان می دهد که چگونه این دو نوع رحمت، زیربنای تمام احکام شرعی هستند. هر حکم، چه واجب، چه حرام، چه مستحب و چه مکروه، ریشه ای در رحمت الهی دارد و برای مصلحت و کمال انسان وضع شده است.

بررسی آثار فقهی اعتقاد به «اصالت آخرت، بندگی و ابتلا» در سایه رحمت

باور به اصالت آخرت، بندگی و ابتلا، لوازم فقهی مهمی در پی دارد. اگر دنیا سرای امتحان و بندگی است، پس تمام ناملایمات و سختی ها نیز در راستای رحمت و برای رشد و شکوفایی انسان هستند. این دیدگاه باعث می شود که احکام فقهی نه به عنوان محدودیت های صرف، بلکه به عنوان ابزارهایی برای رسیدن به سعادت اخروی و گذر موفق از ابتلائات در نظر گرفته شوند. به عنوان مثال، احکامی که به صبر، شکر، یا تحمل سختی ها توصیه می کنند، در پرتو این رحمت توجیه می شوند.

بر اساس اصالت ابتلا و امتحان در کلام فقاهی، دنیا در خدمت خواسته های انسان نیست. بلکه ابتلا و غوطه وری در ناخوشایندی ها برای رشد و شکوفایی انسان ضروری است و ناملایمات دنیا با ساختار وجودی و مراحل رشد او هماهنگی دارد.

نتیجه گیری های عملی از حکیمانه بودن رحمت

حکیمانه بودن رحمت الهی به این معناست که هیچ فعلی از خداوند عبث و بیهوده نیست. هر امر و نهی شرعی، هدفی والا و حکیمانه را دنبال می کند. این نگاه، فقه را از خشک اندیشی دور کرده و به آن معنا و فلسفه می بخشد. برای مثال، اگر خداوند امری را واجب کرده، از سر مصلحت بینی و رحمت است، حتی اگر انسان به ظاهر سختی آن را درک نکند. این اصل، زمینه را برای تعقل و تدبر در احکام فقهی فراهم می آورد و از تقلید کورکورانه می کاهد، هرچند بر لزوم تسلیم در برابر امر الهی تأکید می کند.

اصل دوم: هماهنگی الهی در خلقت و گستره آن

علاوه بر رحمت، «هماهنگی» نیز یکی از اصول کلیدی در خداشناسی فقاهی است. عالم هستی، از کوچکترین جزء تا بزرگترین کهکشان، بر اساس نظم و هماهنگی دقیق خلق شده است.

مفهوم هماهنگی تکوینی و تشریعی در عالم هستی

هماهنگی تکوینی به نظم موجود در آفرینش اشاره دارد؛ هر شیء در جای خود و با نظمی خاص قرار گرفته است. هماهنگی تشریعی نیز به این معناست که احکام دین با فطرت انسان و نظام تکوین هماهنگ هستند. این دو نوع هماهنگی، جدایی ناپذیرند و یکدیگر را تکمیل می کنند. احکام شرعی، بر خلاف تصور برخی، محدودکننده آزادی و طبیعت انسان نیستند، بلکه مسیر طبیعی و هماهنگ با فطرت او را برای رسیدن به کمال نشان می دهند. این هماهنگی، بنیان قاعده «لا ضرر و لا ضرار» در فقه است که بر اساس آن، هیچ حکمی نباید موجب ضرر و زیان غیرقابل جبران شود.

ارتباط اصل هماهنگی با نفی ظلم و قاعده «لا ضرر و لا ضرار»

نفی ظلم در نظام الهی، ریشه در همین هماهنگی دارد. از آنجا که خداوند عادل است و نظام هستی بر پایه عدالت بنا شده، هرگونه ظلمی در تکوین و تشریع منتفی است. قاعده «لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام» نیز که یکی از قواعد مهم فقهی است، از همین اصل هماهنگی و نفی ظلم نشأت می گیرد. این قاعده بیان می کند که در اسلام، هیچ حکمی که موجب ضرر و زیان به خود یا دیگری شود، وجود ندارد. این اصل کلامی، عمق و گستره ی وسیعی به برداشت های فقهی می دهد و در مواردی که با حکم ظاهری ضرری به مکلف وارد شود، می توان با تمسک به این قاعده، حکم واقعی را کشف یا تغییر داد.

چگونگی تأثیر این هماهنگی بر استنباط احکام

فهم هماهنگی تکوینی و تشریعی، به مجتهد کمک می کند تا احکام را نه تنها از ظاهر نصوص، بلکه با درک عمیق از فلسفه و حکمت آن ها استنباط کند. وقتی می دانیم که دین و جهان بر مبنای هماهنگی بنا شده اند، می توانیم در مواردی که نص صریح وجود ندارد یا در تزاحم با مصالح مهم تری قرار می گیرد، با اتکا به این اصل، به استنباطی صحیح و منطقی دست یابیم. این رویکرد، پویایی و انعطاف پذیری فقه را افزایش می دهد و آن را برای پاسخگویی به نیازهای جدید جامعه توانمند می سازد.

فصل دوم: انسان شناسی فقاهی؛ فهم مکلف برای فقاهت

پس از خداشناسی، شناخت انسان به عنوان «مکلف»، ضلع مهم دیگری در «کلام فقاهی» است. این فصل به بررسی ابعاد وجودی انسان و چگونگی تأثیر آن ها بر فرآیند استنباط فقهی می پردازد. فهم صحیح انسان، از جمله ویژگی های درونی و بیرونی او، برای فقاهت ضروری است؛ زیرا احکام برای انسان و برای هدایت او وضع شده اند.

مقدمه فصل: ضرورت شناخت ابعاد وجودی انسان

اکبرنژاد در این فصل تأکید می کند که فقیه برای اجتهاد، نه تنها باید شارع (خداوند) را بشناسد، بلکه باید مکلف (انسان) را نیز به خوبی درک کند. انسان شناسی فقاهی به معنای شناخت آن دسته از اوصاف و مختصات انسان است که به طور مشخص در دین شناسی و استنباط احکام تأثیر می گذارند؛ اوصافی مانند مصلحت گرایی، عقل مندی، اختیار، انتخاب، و پیچیدگی های وجودی او. غفلت از این صفات و مختصات، می تواند به استنباط های نادرست و غیرکاربردی منجر شود. این بخش، بنیادهای نظری انسان شناسی مورد نیاز برای یک اجتهاد پویا را فراهم می کند.

مؤلفه اول: مصلحت گرایی و مفسده گریزی

یکی از مهم ترین ویژگی های انسان، گرایش ذاتی او به «مصلحت» (جلب منفعت و لذت) و «مفسده گریزی» (دفع ضرر و رنج) است. این گرایش، نه تنها یک ویژگی روان شناختی، بلکه یک واقعیت وجودی است که در شکل گیری احکام شرعی نقش بسزایی دارد.

نقش «مصلحت» و «مفسده» در شکل گیری احکام

اکبرنژاد بیان می کند که تمام احکام شرعی، بر اساس مصالح و مفاسدی وضع شده اند که شارع حکیم آن ها را در نظر گرفته است. هدف دین، رساندن انسان به سعادت و کمال است که این امر از طریق جلب مصالح و دفع مفاسد صورت می گیرد. بنابراین، فقیه باید در استنباط، به مصلحت و مفسده ی نهفته در احکام توجه کند. این نگاه، فقه را از ظاهرگرایی صرف نجات داده و به آن عمق می بخشد.

رابطه لذت و درد با رحمت و عقلانیت انسان

لذت و درد، بازتابی از مصالح و مفاسد هستند. لذت نشانه ی وجود مصلحت و درد نشانه ی وجود مفسده است. این واقعیت ها، در پرتو رحمت الهی و عقلانیت انسان معنا پیدا می کنند. خداوند، با رحمت خود، احکامی را وضع کرده که منجر به لذت های پایدار (چه دنیوی و چه اخروی) و دفع دردهای مهلک می شوند. انسان نیز با عقل خود، می تواند تا حدودی این مصالح و مفاسد را درک کند و در پرتو آن، به سمت احکام الهی گرایش یابد.

آثار فقهی توجه به مصلحت گرایی انسان

توجه به مصلحت گرایی انسان، آثار فقهی متعددی دارد. از جمله:

1. توجیه بسیاری از احکام شرعی که به ظاهر سخت یا نامفهوم به نظر می رسند.
2. پذیرش و درک بهتر احکام توسط مکلفین، زیرا آن ها درک می کنند که این احکام به نفع خودشان است.
3. صراحت در بیان احکام و عدم نیاز به توجیهات پیچیده برای مخاطب.
4. انعطاف پذیری بیشتر در مواردی که مصلحت و مفسده ی حاکم بر یک حکم تغییر می کند، منجر به تغییر حکم ثانوی می شود.

این دیدگاه، فقه را از یک نظام صرفاً امر و نهی خشک، به سیستمی پویا و مبتنی بر حکمت تبدیل می کند.

مؤلفه دوم: انتخاب گری (اختیار) انسان

«اختیار» یکی دیگر از مؤلفه های اساسی انسان شناسی فقاهی است که اکبرنژاد به آن می پردازد. انسان موجودی مختار است و همین اختیار، ملاک تکلیف و مسئولیت پذیری او در برابر خداوند است.

اختیار به عنوان ملاک ارزش گذاری اعمال و مسئولیت پذیری

کتاب «کلام فقاهی» تأکید می کند که اعمال انسان تنها در صورتی ارزش اخلاقی و فقهی پیدا می کنند که از سر اختیار و انتخاب باشند. اگر عملی بدون اختیار صورت گیرد (مانند اکراه یا اضطرار)، مسئولیت شرعی آن نیز منتفی یا کاهش می یابد. این اصل، پایه ی مباحث مهمی چون «اضطرار»، «اکراه» و «جهل» در فقه است. فهم دقیق حدود اختیار و موانع آن، به فقیه کمک می کند تا در موقعیت های مختلف، حکم صحیح را استنباط کند.

حدود اختیار و بحث اکراه بر مبنای رحمت الهی

اکبرنژاد در بحث «اکراه» (اجبار) به تأثیر رحمت الهی اشاره می کند. در جایی که انسان مجبور به انجام عملی شود که خلاف میل و اختیار اوست، رحمت الهی اقتضا می کند که تکلیف از او برداشته شود. این به معنای آن است که شارع هرگز از انسان عملی را نمی خواهد که توانایی انجام آن را ندارد یا در شرایطی قرار گیرد که اختیار او سلب شود. این بحث، نشان دهنده ی عمق ارتباط میان مبانی کلامی (رحمت خداوند) و مباحث فقهی (احکام اکراه) است.

مؤلفه سوم: خردورزی (عقل) انسان

«عقل» سومین مؤلفه ی مهم در انسان شناسی فقاهی است. عقل به عنوان حجت باطنی الهی، نقش تعیین کننده ای در دین شناسی و استنباط احکام دارد.

حقیقت عقل و نقش آن در دین شناسی

اکبرنژاد به حقیقت عقل و جایگاه آن در معرفت دینی می پردازد. او عقل را ابزاری برای درک حقایق و تشخیص مصلحت و مفسده می داند. عقل می تواند به تنهایی برخی از احکام شرعی (مانند وجوب شکر منعم یا قبح ظلم) را درک کند. این درک عقلی، حجیت دارد و می تواند مبنای استنباط فقهی قرار گیرد.

نسبت دریافت های عقل با شارع (بررسی نظریه ملازمه و تردیدها)

بحث مهم در این قسمت، نسبت «حکم عقل» با «حکم شرع» است. نظریه ی ملازمه (کل ما حکم به العقل حکم به الشرع) بیان می کند که هر حکمی که عقل به آن دست یابد، شرع نیز به آن حکم کرده است. اکبرنژاد این نظریه را بررسی کرده و تردیدهایی را در مورد استقلال کامل عقل مطرح می کند. او بر این نکته تأکید دارد که عقل انسان دارای محدودیت هایی است و همواره باید در پرتو وحی و رهنمودهای شرعی، به شناخت حقایق بپردازد. با این حال، او عقل را نفی نمی کند، بلکه آن را ابزاری مهم اما نیازمند هدایت می داند.

عوامل عقل گریزی در معرفت دینی

نویسنده به عواملی اشاره می کند که باعث «عقل گریزی» در معرفت دینی می شوند، مانند:

• تعصبات فکری و گروهی.
• تقلید کورکورانه از گذشتگان.
• غفلت از مبانی عقلی دین.
• برداشت های سطحی و ظاهرگرایانه از نصوص دینی.

اکبرنژاد به وضوح نشان می دهد که چگونه این عوامل می توانند مانع بهره گیری صحیح از عقل در فرآیند اجتهاد شوند و به انحرافات فکری منجر گردند.

مؤلفه چهارم: انسان؛ پیچیدگی در تکوین، سادگی در برنامه

این بخش به یک پارادوکس در وجود انسان می پردازد: «انسان معجون» از پیچیدگی های تکوینی و در عین حال، برنامه ای ساده و قابل اجرا برای زندگی دارد.

مفهوم «انسان معجون» و پیچیدگی های طبیعی و غیرطبیعی

انسان موجودی بسیار پیچیده است که از ابعاد مختلف جسمانی، روحانی، عاطفی، عقلانی و اجتماعی تشکیل شده است. این پیچیدگی ها می توانند طبیعی (مانند تفاوت های فردی) یا غیرطبیعی (مانند بیماری ها یا انحرافات) باشند. درک این پیچیدگی ها برای فقیه ضروری است تا احکام را به گونه ای استنباط کند که با واقعیت وجودی انسان همخوانی داشته باشند. این دیدگاه، به فقیه اجازه می دهد تا در مواردی که انسان با محدودیت ها یا شرایط خاصی روبروست، احکام مناسب را ارائه دهد.

آثار فقهی این دیدگاه: تغییر نگاه به ابعاد انسان، اعتماد به نفس و اصلاح روش های تربیتی

توجه به این ویژگی انسان، آثار فقهی عمیقی دارد:

1. تغییر نگاه کلان به همه ی ابعاد انسان: فقه دیگر تنها به ظاهر اعمال نمی پردازد، بلکه به انگیزه ها، شرایط روانی و اجتماعی، و پیچیدگی های وجودی انسان نیز توجه می کند.
2. اعتماد به نفس در مواجهه با تمدن های بیگانه: فهم این پیچیدگی ها و سادگی برنامه الهی، به مسلمانان اعتماد به نفس می دهد تا با تکیه بر اصول دین خود، با تمدن های دیگر تعامل کنند و در برابر چالش های فکری و فرهنگی مقاومت نشان دهند.
3. اصلاح روش های تربیتی: این دیدگاه، فقه را از رویکردهای خشک و آمرانه دور کرده و به سمت روش های تربیتی سازگار با فطرت انسان سوق می دهد. برنامه های دینی و تربیتی باید با درک صحیح از نیازها، ظرفیت ها و محدودیت های انسان طراحی شوند تا مؤثر واقع گردند. این اصلاحات شامل شیوه های آموزش دین، تربیت اخلاقی و حتی اجرای احکام در جامعه می شود.

در نهایت، این بخش از کتاب به فقیه این بینش را می دهد که چگونه با درک صحیح از وجود انسان، احکامی را استنباط کند که نه تنها منطبق با شرع، بلکه متناسب با نیازها و ظرفیت های واقعی مکلفین باشند.

فصل سوم: دنیاشناسی فقاهی؛ تبیین عرصه عمل مکلف

«کلام فقاهی» پس از بررسی خداشناسی و انسان شناسی، به «دنیاشناسی فقاهی» می پردازد. این فصل بر منطق حرکت در عالم ماده و تأثیر آن بر درک احکام تمرکز دارد. فهم ماهیت دنیا به عنوان سرای امتحان و بستر ابتلا، برای استنباط احکام شرعی و درک فلسفه ی آن ها ضروری است.

مقدمه فصل: منطق حرکت در عالم ماده

اکبرنژاد در این بخش توضیح می دهد که دنیا نه یک عالم ثابت و بی تغییر، بلکه میدانی پویا و متغیر است که در آن، حرکت و تغییرات دائمی وجود دارد. این حرکت و پویایی، خود بخشی از حکمت الهی است و بر نحوه درک ما از احکام و چگونگی اجرای آن ها تأثیر می گذارد. فهم این منطق، به فقیه کمک می کند تا در مواجهه با مسائل جدید و پیچیدگی های عالم ماده، راه حل های فقهی مناسب را بیابد.

مفهوم «کسر و انکسار علمی»

یکی از مفاهیم کلیدی مطرح شده در این فصل، «کسر و انکسار علمی» است. این مفهوم به محدودیت های معرفتی انسان در درک حقایق عالم و احکام الهی اشاره دارد.

اصالت اقتضا و کارایی آن در معرفت شناسی فقهی

اکبرنژاد اصل «اصالت اقتضا» را مطرح می کند. این اصل بیان می کند که هر چیزی در عالم، دارای اقتضایی ذاتی است؛ یعنی بالقوه دارای اثری است. اما ممکن است موانعی وجود داشته باشد که مانع از تحقق کامل آن اقتضا شود. در معرفت شناسی فقهی، این به معنای آن است که گاهی اوقات، ما به دلیل محدودیت های معرفتی خود، نمی توانیم تمام جوانب یک حکم یا یک واقعیت را درک کنیم و تنها به «اقتضای» آن پی می بریم. این اجمال معرفتی، به «کسر و انکسار علمی» منجر می شود.

چگونگی سرایت اجمال به احکام عقلی

«کسر و انکسار علمی» به معنای سرایت اجمال و نقص به درک عقلی ما از احکام است. یعنی حتی با وجود توانایی عقل برای درک برخی حقایق، این درک هرگز کامل و جامع نیست و همواره با درجاتی از اجمال و نقص همراه است. این اجمال می تواند به احکام عقلی نیز سرایت کند و مانع از درک کامل مصلحت یا مفسده ی یک حکم شود. بنابراین، فقیه باید از این محدودیت آگاه باشد و در استنباط، همواره به وحی و نصوص شرعی نیز اتکا کند تا اجمالات عقلی را برطرف سازد.

مفهوم «تزاحم مصالح و مفاسد»

در عالم ماده، به دلیل محدودیت منابع و تضاد منافع، «تزاحم مصالح و مفاسد» امری گریزناپذیر است. این تزاحم، یکی از مهم ترین چالش ها در استنباط فقهی است.

تأثیر تزاحم بر شدت و ضعف احکام شرعی

وقتی دو مصلحت یا دو مفسده با یکدیگر در تعارض قرار می گیرند، احکام شرعی نیز ممکن است از نظر شدت و ضعف تغییر کنند. فقیه باید بتواند میان این مصالح و مفاسد، اولویت بندی کند و حکم شرعی را بر اساس مصلحت غالب یا مفسده ی شدیدتر استنباط نماید. این بحث، بنیاد بسیاری از قواعد فقهی مانند «اهم و مهم» و «تقدیم دفع افسد بر جلب اصلح» است.

حجیت «اصل غلبه» (معرفتی و مصلحتی) در مواجهه با تزاحمات

اکبرنژاد در اینجا مفهوم «حجیت اصل غلبه» را مطرح می کند. اصل غلبه دو بُعد دارد:

• غلبه معرفتی: در مواردی که با اجمال و نقص علمی مواجهیم، به آنچه که ظن غالب به صحت آن داریم، اعتماد می کنیم.
• غلبه مصلحتی: در تزاحم مصالح و مفاسد، آن مصلحت یا مفسده ای که غلبه دارد (قوی تر است)، مبنای حکم قرار می گیرد.

این اصل به فقیه کمک می کند تا در مواجهه با تزاحمات، راه حل های عملی و منطقی بیابد.

آثار فقهی اصل غلبه: مفهوم «هماهنگِ ناهماهنگ» و رابطه آن با ابتلا و امتحان

اعتماد به اصل غلبه، آثار فقهی مهمی دارد. یکی از این آثار، درک مفهوم «هماهنگِ ناهماهنگ» است. این به معنای آن است که دنیا ممکن است با خواسته های ما ناهماهنگ باشد (مثلاً در مورد ابتلائات و سختی ها)، اما این ناهماهنگی در راستای یک هماهنگی بزرگ تر و هدفمند (تربیت و کمال انسان) است. این دیدگاه، رنج ها و مشکلات دنیا را در قالب «ابتلا و امتحان» تبیین می کند که برای رشد و شکوفایی انسان ضروری هستند. همانند یک پادگان نظامی که برای سربازان ناخوشایند است، اما با اهداف تربیتی و نظامی کاملاً همسو است.

این اصل همچنین بر چگونگی تأثیر «کسر و انکسار» در حوزه ی ذهن و دل انسان تأثیر می گذارد، و از شائبه ی مخالفت شارع با احکام عقلی می کاهد. به این معنا که اگر گاهی ظاهر حکم شرعی با حکم عقلانی ما در تضاد به نظر می رسد، ممکن است این ناشی از محدودیت های معرفتی ما باشد، نه تناقض در حقیقت امر.

فصل چهارم: مربی شناسی فقاهی؛ نقش هدایت الهی در دین شناسی

آخرین ضلع کلام فقاهی از دیدگاه محمدتقی اکبرنژاد، «مربی شناسی فقاهی» است. این فصل به بررسی ویژگی های مربیان الهی (انبیاء و ائمه معصومین) و نقش حیاتی آن ها در دین شناسی و استنباط فقهی می پردازد. درک صحیح از نقش هدایتی و تربیتی این بزرگواران، برای فهم درست دین و احکام آن کاملاً ضروری است.

مقدمه فصل: ویژگی های مربیان الهی

مربیان الهی، یعنی پیامبران و امامان معصوم، نه تنها ابلاغ کنندگان احکام، بلکه تربیت کنندگان بشریت هستند. ویژگی های آنان، از جمله عصمت، علم لدنی، و شفقت بی حد، بر نحوه ی ابلاغ و تبیین دین تأثیر می گذارد. این فصل توضیح می دهد که چگونه سیره و روش این مربیان، می تواند به عنوان منبعی غنی برای استنباط فقهی مورد استفاده قرار گیرد. فقه نباید تنها به اقوال و افعال معصومین محدود شود، بلکه باید به فلسفه ی پشت اعمال و روش تربیتی آن ها نیز توجه کند.

اصل اول: اصالت تربیت و آثار فقهی آن

فقه در نگاه اکبرنژاد، صرفاً مجموعه ای از قوانین نیست، بلکه یک نظام تربیتی است.

نگاه تربیتی به فقه و حاکمیت

وقتی به فقه با رویکرد تربیتی نگاه کنیم، تمام احکام شرعی، از نماز و روزه گرفته تا معاملات و مجازات ها، به عنوان ابزارهایی برای رشد و کمال انسان و تربیت جامعه در نظر گرفته می شوند. حتی «حاکمیت» در اسلام نیز باید با نگاه تربیتی اداره شود؛ یعنی هدف اصلی حکومت اسلامی، تربیت و تعالی افراد جامعه است، نه صرفاً مدیریت امور. این دیدگاه، فقه را از خشک بینی و ظاهرگرایی دور می کند و به آن عمق می بخشد.

اصل دوم: اصالت ابلاغ مشفقانه

مربیان الهی، با نهایت شفقت و دلسوزی، دین را ابلاغ کرده اند.

بررسی چرایی عدم نگارش کتاب توسط اهل بیت (ع)

یکی از سؤالات مهمی که اکبرنژاد مطرح می کند، این است که چرا اهل بیت (ع) با وجود علم وافر، کمتر به نگارش کتاب های تفصیلی پرداخته اند. او پاسخ می دهد که این امر ناشی از «اصالت ابلاغ مشفقانه» است. اهل بیت (ع) به جای نگارش متون خشک، به تربیت مستقیم افراد، پاسخگویی به سؤالات روز و هدایت عملی جامعه می پرداختند. هدف اصلی آن ها، نه جمع آوری دانش در قالب کتاب، بلکه تربیت انسان ها و ایجاد تغییر در سبک زندگی آن ها بود.

آثار فقاهی

این دیدگاه، آثار فقهی مهمی دارد. فقیه باید در استنباط احکام، به شرایط و نیازهای مخاطبان توجه کند و آن ها را با زبانی شفقت آمیز و تربیتی بیان کند. همچنین، رویکرد ائمه (ع) در «حل مسئله» به جای «تدوین نظام مند»، باید الگوی فقاهت معاصر باشد.

اصل سوم: اصالت محافظت از دین

مربیان الهی، وظیفه ی «محافظت از دین» را بر عهده داشته اند.

تحرک و نشاط فقه و اصالت سلامت دین

این اصل به معنای آن است که فقه باید پویا و متحرک باشد تا بتواند همواره از «سلامت دین» محافظت کند. دین ثابت و ایستا نیست و باید بتواند به نیازها و چالش های جدید زمانه پاسخ دهد. تحرک و نشاط فقه، به معنای قابلیت آن برای پاسخگویی به مسائل مستحدثه و نوآوری در چارچوب اصول است. هدف نهایی، حفظ اصالت و سلامت دین در طول زمان و در مواجهه با انحرافات و تحولات است.

نقش هدایتی امام غائب در عصر غیبت

با وجود غیبت امام زمان (عج)، نقش هدایتی ایشان و اهل بیت (ع) همچنان ادامه دارد.

چگونگی هدایت امام زمان (عج) و اهل بیت (ع) در عصر غیبت

اکبرنژاد به این نکته می پردازد که هدایت امام عصر (عج) در عصر غیبت، به صورت غیرمستقیم و از طریق ابزارهای گوناگون صورت می گیرد. این هدایت می تواند شامل الهامات قلبی، هدایت های خاص، و همچنین تبیین دین توسط فقها و علمای ربانی باشد. درک این نقش هدایتی، به فقیه کمک می کند تا در استنباطات خود، همواره خود را تحت مراقبت و هدایت الهی ببیند.

سیره علمی اهل بیت (ع) در تبلیغ دین

نویسنده به سیره علمی اهل بیت (ع) در تبلیغ دین اشاره می کند. آن ها با وجود علم بی پایان، متناسب با ظرفیت و نیاز مخاطبان خود سخن می گفتند و از طرح مباحث پیچیده و غیرضروری پرهیز می کردند. این سیره، الگویی برای فقها و مبلغان است تا در تبیین دین، رویکردی واقع بینانه و تربیتی داشته باشند.

آثار فقهی توجه به نقش هدایتی امام غائب در عصر غیبت بسیار مهم است. این توجه باعث می شود فقیه در استنباط خود احساس مسئولیت بیشتری کند و همواره در جستجوی رضایت و نظر امام غائب باشد. همچنین، این نگاه، به فقه پویایی و انعطاف پذیری می بخشد تا بتواند در شرایط غیبت، پاسخگوی نیازهای جامعه باشد.

نتیجه گیری و اهمیت کتاب «کلام فقاهی»

کتاب «کلام فقاهی» اثر محمدتقی اکبرنژاد، اثری پیشرو و عمیق در زمینه فقه و کلام معاصر است که به شایستگی جایگاه خود را در میان آثار برجسته این حوزه پیدا کرده است. این کتاب با رویکردی جامع و تحلیلی، توانسته است ارتباطات بنیادین میان مبانی کلامی و فرآیند اجتهاد فقهی را به گونه ای روشن و مستند تبیین کند که تا پیش از این کمتر مورد توجه قرار گرفته بود.

محورهای اصلی که اکبرنژاد در این کتاب بر آن ها تمرکز دارد، شامل «خداشناسی فقاهی»، «انسان شناسی فقاهی»، «دنیاشناسی فقاهی» و «مربی شناسی فقاهی» است. او نشان می دهد که چگونه فهم دقیق این چهار حوزه، نه تنها درک ما از دین را عمیق تر می کند، بلکه به فقیه امکان می دهد تا احکام شرعی را با بینش و حکمت بیشتری استنباط کند. نوآوری های کتاب در طرح مفاهیمی چون «اصل پایه»، «اصالت رحمت و هماهنگی»، «کسر و انکسار علمی»، «اصالت غلبه» و «اصالت تربیت»، به فقه پویایی و کاربردی بودن بیشتری می بخشد.

اهمیت کتاب «کلام فقاهی» در ضرورت رویکرد یکپارچه به کلام و فقه در اجتهاد نهفته است. اکبرنژاد به روشنی ثابت می کند که نمی توان فقه را بدون مبانی کلامی آن، به صورت کامل و صحیح درک کرد یا استنباط نمود. این کتاب، فاصله ای را که به اشتباه میان این دو علم ایجاد شده بود، از بین می برد و آن ها را به عنوان دو روی یک سکه در نظر می گیرد.

«کلام فقاهی» در تحول آفرینی در مباحث کلامی و فقهی معاصر نقش بسزایی دارد. این اثر، نه تنها برای طلاب و دانشجویان علوم دینی، بلکه برای پژوهشگران فلسفه دین و فقه نیز منبعی ارزشمند است. با مطالعه این کتاب، خواننده به درکی عمیق تر از مبانی فکری دین و ارتباط آن ها با زندگی روزمره و نیازهای تمدن جدید دست پیدا می کند.

برای تعمیق بیشتر در مباحث مطرح شده و بهره برداری کامل از دیدگاه های نوآورانه محمدتقی اکبرنژاد، مطالعه ی متن اصلی کتاب «کلام فقاهی» به شدت توصیه می شود. این خلاصه تنها پنجره ای است به جهان فکری غنی و تأمل برانگیز این اثر که می تواند مسیر پژوهش و فهم دین را برای بسیاری از علاقه مندان هموار سازد.