معرفی بیستون

استان کرمانشاه گنجینه ای از تاریخ و تمدن ایران است و در میان جاذبه های بی شمار آن مجموعه تاریخی و فرهنگی بیستون چون نگینی درخشان خودنمایی می کند. این محوطه که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده تنها یک اثر باستانی نیست بلکه صفحه ای زنده از گذشته ایران زمین است که داستان های پرفرازونشیب قرون متمادی را روایت می کند. بازدید از بیستون فرصتی بی نظیر برای درک عظمت و اقتدار امپراتوری های باستانی آشنایی با هنر حجاری و خطوط باستانی و لمس ردپای انسان از دوران پارینه سنگی تا ادوار اسلامی است. این مجموعه با تلفیقی از آثار تاریخی و زیبایی های طبیعی تجربه ای عمیق و فراموش نشدنی از سفر در دل تاریخ را برای هر بازدیدکننده ای فراهم می آورد.

معرفی مجموعه بیستون

مجموعه تاریخی و فرهنگی بیستون واقع در دامنه کوه بیستون در استان کرمانشاه یکی از مهم ترین سایت های باستانی ایران و جهان است. این محوطه وسیع که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای دارد شامل آثاری از دوران پیش از تاریخ تا دوره اسلامی است.

شاخص ترین اثر این مجموعه کتیبه و نقش برجسته داریوش بزرگ هخامنشی است که شهرت جهانی دارد. اما بیستون تنها به این کتیبه محدود نمی شود و شامل بناها سنگ نگاره ها غارها و سازه های متعددی از دوره های مختلف تاریخی است که هر کدام بخشی از پازل تاریخ ایران را تکمیل می کنند.

بیستون کجاست و مسیر دسترسی

مجموعه بیستون در فاصله حدود ۳۰ کیلومتری شمال شرق شهر کرمانشاه در شهرستان هرسین و در کنار مسیر باستانی کرمانشاه به همدان (جاده ابریشم سابق) قرار گرفته است.

دسترسی به این محوطه تاریخی بسیار آسان است. می توان با خودروی شخصی از طریق جاده اصلی کرمانشاه به همدان به آن رسید. همچنین تورهای گردشگری متعددی از کرمانشاه و سایر شهرهای بزرگ به مقصد بیستون برگزار می شوند.

علت نامگذاری بیستون

نام بیستون ریشه در واژه باستانی «بغستان» دارد که به معنی «جایگاه خدایان» است. این نام در طول تاریخ دستخوش تغییراتی شده و به «بهیستان» «بهیستون» و سپس در سده های نخست اسلامی به «بهستون» (به معنی ستون نیکو یا بهتر) تبدیل شده است.

امروزه این نام به صورت «بیستون» تلفظ می شود. لازم به ذکر است که تلفظ «بی ستون» به معنی «بدون ستون» یک برداشت عامیانه و نادرست از ریشه این نام باستانی است و فاقد اعتبار تاریخی است.

تاریخچه مجموعه بیستون

تاریخچه سکونت و فعالیت انسان در محوطه بیستون به دوران پارینه سنگی بازمی گردد شواهدی از این دوره در غارهای کوه بیستون کشف شده است. اهمیت استراتژیک این منطقه در کنار چشمه پرآب (سراب بیستون) باعث شده تا در طول هزاران سال مورد توجه قرار گیرد.

در دوره های تاریخی بعدی تمدن هایی مانند مادها هخامنشیان سلوکیان اشکانیان و ساسانیان هر یک آثاری از خود در این محوطه بر جای گذاشته اند. این منطقه به دلیل قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی مهم بین النهرین و فلات ایران مکانی ایده آل برای نمایش قدرت و اقتدار پادشاهان بوده است.

پس از اسلام نیز این محوطه اهمیت خود را حفظ کرد و بناهایی از دوره های ایلخانی و صفوی در آن ساخته شد. مجموعه بیستون در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۰۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

مهم ترین آثار تاریخی بیستون

مجموعه بیستون گنجینه ای از آثار تاریخی متنوع از دوره های گوناگون است که هر کدام ارزش بی نظیری دارند. این آثار شامل سنگ نگاره ها مجسمه ها بناها و سازه هایی با کاربری های متفاوت هستند که در ادامه به معرفی برخی از مهم ترین آن ها می پردازیم.

کتیبه بیستون

کتیبه بیستون مهم ترین اثر این مجموعه و بزرگ ترین سنگ نبشته جهان است که به دستور داریوش بزرگ هخامنشی در حدود سال ۵۲۰ پیش از میلاد بر سینه کوه بیستون حجاری شده است. این کتیبه شرح پیروزی داریوش بر گئومات مغ و فرونشاندن شورش های پس از آن را به سه زبان فارسی باستان ایلامی و اکدی و به خط میخی روایت می کند.

وجود متن یکسان به سه زبان مختلف نقش کلیدی در رمزگشایی خط میخی فارسی باستان توسط هنری راولینسون داشت. این اثر نه تنها یک سند تاریخی بی نظیر است بلکه از نظر هنری نیز شاهکاری محسوب می شود که نحوه نمایش قدرت پادشاه فروهر (نماد اهورامزدا) و شورشیان مغلوب را به تصویر می کشد.

مجسمه هرکول

مجسمه هرکول تندیسی از جنس سنگ است که در دوران سلوکیان (حدود ۱۵۳ پیش از میلاد) در کنار مسیر باستانی بیستون حجاری شده است. این مجسمه هرکول قهرمان اساطیری یونان را در حال استراحت به تصویر کشیده است.

هرکول به پهلوی چپ تکیه داده پیاله ای در دست دارد و پای چپش را تکیه گاه پای راست قرار داده است. پشت مجسمه کتیبه ای به زبان یونانی قدیم وجود دارد. این اثر نشان دهنده نفوذ فرهنگ یونانی در ایران پس از فتوحات اسکندر است.

فرهاد تراش

فرهاد تراش دیواره ای سترگ و صاف شده بر سینه کوه بیستون در غرب کتیبه داریوش است که حدود ۴۵ متر ارتفاع و ۲۰۰ متر پهنا دارد. این اثر ناتمام مربوط به دوره ساسانیان است و آثار قلم حجاری و گوه های چوبی بر روی آن دیده می شود.

نظریه های مختلفی درباره علت ایجاد فرهاد تراش وجود دارد؛ از جمله اینکه قرار بوده کتیبه یا نقش برجسته ای بزرگ بر روی آن ایجاد شود (احتمالاً به دستور خسرو پرویز) یا اینکه صرفاً برای تهیه سنگ برای ساخت بناهای دیگر صاف شده است. ارتباط افسانه ای آن با داستان شیرین و فرهاد بعدی دیگر به اهمیت فرهنگی آن بخشیده است.

کاخ بیستون

بقایای کاخ بیستون سازه ای ناتمام از دوره ساسانیان است که در نزدیکی کتیبه داریوش قرار دارد. این کاخ در دوره های بعدی به ویژه در دوره ایلخانی به کاروانسرا تبدیل شد اما سرانجام بر اثر زلزله ویران گشت.

کاوش های باستان شناسی در این محوطه اطلاعات ارزشمندی درباره معماری و کاربری این بنا در دوره های مختلف فراهم کرده است. در دوره قاجار روستایی بر روی بقایای آن شکل گرفت که بعدها برای انجام کاوش ها تملک و جابجا شد.

کاروانسراهای بیستون

در مجموعه بیستون بقایای دو کاروانسرا از دوره های ایلخانی و صفوی دیده می شود. کاروانسرای ایلخانی بر روی شالوده های کاخ ناتمام ساسانی ساخته شده بود و از مصالح بنای ساسانی در آن استفاده شده بود.

کاروانسرای شاه عباسی بنای باشکوهی از دوره صفوی است که به دستور شاه عباس اول ساخته شد. این کاروانسرا با معماری چهارایوانی و مساحتی حدود ۶۰۰۰ متر مربع نقش مهمی در تسهیل تجارت و سفر در دوره صفویه داشته است. امروزه این کاروانسرا مرمت شده و به عنوان هتل مورد استفاده قرار می گیرد.

سنگ نگاره ها و نقش برجسته ها

علاوه بر کتیبه داریوش سنگ نگاره ها و نقش برجسته های دیگری نیز در محوطه بیستون وجود دارند که مربوط به دوره های بعدی به ویژه اشکانیان هستند. این آثار شامل نقش برجسته مهرداد دوم اشکانی است که او را در کنار بزرگان پارتی نشان می دهد.

نقش برجسته گودرز پادشاه اشکانی صحنه نبرد سواره را به تصویر کشیده است. همچنین نقش برجسته بلاش پادشاه دیگر اشکانی در این مجموعه قرار دارد. این نقش ها اطلاعات مهمی درباره پوشش آداب و رسوم و تاریخ دوره اشکانی ارائه می دهند.

کتیبه شیخ علی خان زنگنه مربوط به دوره صفوی نیز بر روی بخشی از نقش برجسته های اشکانی حجاری شده و متأسفانه باعث آسیب به آن ها شده است. این کتیبه وقف نامه ای به خط ثلث است.

بناهای مذهبی و نظامی

در محوطه بیستون آثاری از بناهای مذهبی و نظامی نیز کشف شده است. نیایشگاه مادی مربوط به دوره مادها سازه ای باستانی در پایین کتیبه داریوش است که احتمالاً کاربرد مذهبی داشته است.

پرستشگاه پارتی بنایی از دوره اشکانیان است که بقایای یک آتش دان در آن دیده می شود و نشان دهنده اهمیت این مکان برای انجام مراسم مذهبی در آن دوره است. همچنین بقایای دژ مادی سازه ای با برج و بارو که با سنگ های بزرگ به شیوه خشکه چین ساخته شده گواهی بر اهمیت نظامی این منطقه در دوره مادها است.

پل های تاریخی

دو پل تاریخی مهم در نزدیکی مجموعه بیستون قرار دارند. بقایای پل ساسانی (معروف به پل خسرو) که در نزدیکی شهر بیستون واقع شده نشان دهنده تلاش ساسانیان برای ایجاد زیرساخت های ارتباطی در این منطقه است.

پل بیستون (معروف به پل شاه عباسی یا پل صفوی) که بر روی رودخانه دینورآب ساخته شده هرچند به دوره صفوی تعلق دارد اما شواهد نشان می دهد که پایه های اولیه آن در اواخر دوره ساسانی بنا نهاده شده بود. این پل در دوره های بعدی نیز مرمت و تکمیل شده است و بخشی از راه ارتباطی قدیمی منطقه بوده است.

ویژگی های طبیعی بیستون

مجموعه بیستون علاوه بر آثار تاریخی از نظر طبیعی نیز دارای ویژگی های منحصربه فردی است که زیبایی و اهمیت آن را دوچندان می کند. کوه بیستون و سراب آن از مهم ترین این ویژگی ها هستند.

کوه بیستون

کوه بیستون بخشی از رشته کوه پرآو دیواره ای عظیم و آهکی است که کتیبه مشهور داریوش بر سینه آن نقش بسته است. این کوه با دیواره ای به ارتفاع حدود ۱۲۰۰ متر و پهنای بیش از ۵۰۰۰ متر یکی از مرتفع ترین دیواره های سنگ نوردی در جهان محسوب می شود.

زیبایی و عظمت کوه بیستون الهام بخش داستان ها و افسانه های بسیاری در ادبیات فارسی به ویژه داستان شیرین و فرهاد بوده است. وجود غارهای باستانی در دامنه این کوه نیز نشان از قدمت سکونت انسان در این منطقه دارد.

سراب بیستون

سراب بیستون چشمه ای پرآب است که در محوطه تاریخی بیستون می جوشد و برکه ای زیبا را تشکیل داده است. این سراب با ارتفاع حدود ۱۳۲۰ متر از سطح دریا آبی زلال و بدون طعم و بو دارد.

وجود این منبع آب در طول تاریخ عاملی حیاتی برای سکونت انسان ها از شکارچیان پارینه سنگی گرفته تا کاروان ها و مسافرانی که از این مسیر عبور می کردند بوده است. سراب بیستون علاوه بر اهمیت تاریخی یکی از جاذبه های طبیعی و دلنشین این مجموعه است.

غارهای کوه بیستون

کوه بیستون میزبان چندین غار است که برخی از آن ها از نظر باستان شناسی اهمیت فراوانی دارند و شواهدی از سکونت انسان در دوران پارینه سنگی را در خود جای داده اند. غار شکارچیان (غار بیستون) که بالای مجسمه هرکول قرار دارد یکی از مهم ترین این غارهاست.

این غار به عنوان پناهگاهی موقت برای شکارچیان پارینه سنگی مورد استفاده قرار می گرفته و ابزارهای سنگی و استخوان حیوانات شکار شده از آن کشف شده است. غارهای دیگر مانند غار مرخر غار مرآفتاب و غار مردودر نیز حاوی آثار و شواهدی از دوران پیش از تاریخ هستند.

علت ساخت بیستون

انتخاب منطقه بیستون برای ایجاد آثار تاریخی به ویژه کتیبه داریوش دلایل استراتژیک و نمادین متعددی داشته است. مهم ترین دلیل موقعیت جغرافیایی آن بر سر راه ارتباطی مهم بین النهرین و فلات ایران بوده است.

این مسیر پرتردد مکانی ایده آل برای نمایش قدرت و اقتدار پادشاه به مسافران بازرگانان و نظامیانی بود که از آن عبور می کردند. دیواره عظیم کوه بیستون نیز بستر مناسبی برای حجاری کتیبه ای بزرگ و ماندگار بود که از فواصل دور قابل مشاهده باشد و پیام پادشاه را به گوش همگان برساند.

اطلاعات بازدید از بیستون

مجموعه بیستون امکانات رفاهی مناسبی برای بازدیدکنندگان دارد که شامل پارکینگ سرویس بهداشتی نمازخانه رستوران و غرفه های فروش صنایع دستی و سوغات است. کاروانسرای شاه عباسی نیز به عنوان هتل پذیرای گردشگران است.

بازدید از محوطه امکان پذیر است اما برخی بخش ها مانند کتیبه داریوش ممکن است به دلیل مرمت از نزدیک قابل دسترسی نباشند (هرچند از فاصله قابل مشاهده اند). برپا کردن چادر روشن کردن آتش و فعالیت هایی مانند سنگ نوردی یا پرش با چتر بدون مجوزهای لازم در این محوطه ممنوع است.

داستان بیستون کرمانشاه درباره شیرین و فرهاد چیست؟

داستان شیرین و فرهاد یک افسانه عاشقانه معروف در ادبیات فارسی است که با کوه بیستون گره خورده است. طبق این داستان فرهاد عاشق شیرین همسر خسرو پرویز ساسانی می شود. خسرو پرویز برای رهایی از دست فرهاد شرطی ناممکن می گذارد: تراشیدن کوه بیستون. فرهاد با عشق به شیرین به تراشیدن کوه می پردازد اما با شنیدن خبر دروغین مرگ شیرین جان می بازد. این داستان بیشتر جنبه اساطیری و ادبی دارد و با آثار تاریخی واقعی بیستون مانند کتیبه داریوش متفاوت است.

چرا بازدید از مجموعه بیستون کرمانشاه پیشنهاد می شود؟

بازدید از مجموعه بیستون به دلایل متعددی پیشنهاد می شود. این محوطه یک سایت میراث جهانی یونسکو است و شامل آثار تاریخی بی نظیری از دوره های مختلف (پیش از تاریخ تا اسلامی) است. کتیبه داریوش مجسمه هرکول کاروانسرای صفوی و زیبایی های طبیعی کوه و سراب بیستون همگی آن را به مقصدی جذاب برای علاقه مندان به تاریخ فرهنگ و طبیعت تبدیل کرده اند.

در نزدیکی مجموعه بیستون از چه جاهای دیدنی دیگری می توان بازدید کرد؟

در نزدیکی مجموعه بیستون و در استان کرمانشاه جاذبه های دیدنی دیگری نیز وجود دارند که می توانید از آن ها بازدید کنید. طاق بستان با سنگ نگاره های ساسانی خود یکی از مهم ترین آن هاست. همچنین معبد آناهیتا در کنگاور و سراب های زیبای منطقه مانند سراب صحنه نیز از دیگر مقاصد جذاب در نزدیکی بیستون هستند.