مسجد جور جیر یا مسجد حکیم؟

اصفهان شهری که به حق لقب «نصف جهان» را یدک می کشد گنجینه ای بی بدیل از هنر فرهنگ و تاریخ ایران زمین است. در میان انبوه بناهای باشکوه این شهر مساجد تاریخی جایگاه ویژه ای دارند؛ هر یک روایتگر دورانی سبک معماری خاصی و اوج هنر استادکاران زمان خود هستند. یکی از این بناهای ارزشمند که یادگاری فاخر از عصر طلایی صفویه به شمار می رود مسجدی است که امروزه با دو نام شناخته می شود: مسجد حکیم و مسجد جورجیر. این دو نام گاهی برای بازدیدکنندگان و علاقه مندان به تاریخ و معماری ابهام ایجاد می کنند. آیا این دو نام به یک بنا اشاره دارند یا دو مسجد مجزا هستند؟ این مقاله به بررسی دقیق این بنای تاریخی ریشه های نام گذاری آن و جزئیات معماری خیره کننده اش می پردازد تا ابهامات را برطرف کرده و شما را با یکی از زیباترین مساجد اصفهان آشنا کند.

مسجد جور جیر یا مسجد حکیم؟

یکی از پرتکرارترین پرسش ها در خصوص این بنای تاریخی تفاوت یا یگانگی نام های مسجد جورجیر و مسجد حکیم است. پاسخ روشن این است که این دو نام به یک مسجد واحد اشاره دارند. نام «مسجد حکیم» برگرفته از نام بانی آن حکیم محمد داوود پزشک مشهور دربار شاه عباس دوم صفوی است که دستور ساخت این مسجد را صادر کرد و هزینه آن را تقبل نمود. از سوی دیگر نام «مسجد جورجیر» به موقعیت مکانی مسجد اشاره دارد. این مسجد در محله ای بسیار قدیمی در اصفهان به نام محله جورجیر (یا جویباره سابق) و در انتهای بازار رنگرزان واقع شده است. بنابراین هر دو نام صحیح بوده و به یک بنای تاریخی واحد اشاره دارند که ترکیبی از تاریخ کهن اصفهان و شکوه معماری صفوی را در خود جای داده است. شناخت این نکته به درک بهتر تاریخچه و اهمیت این مسجد کمک می کند.

تاریخچه مسجد حکیم (جورجیر) اصفهان

تاریخچه مسجد حکیم اصفهان به دو دوره مهم تقسیم می شود: دوره پیش از صفویه و دوره صفویه. پیش از بنای فعلی در همین مکان مسجدی بسیار قدیمی تر وجود داشته که به نام «مسجد جامع جورجیر» یا «مسجد جوءجوء» معروف بوده است. این مسجد که قدمت آن حداقل به دوره دیلمیان و سلجوقیان می رسد بنایی باشکوه و مهم در زمان خود بوده است. متأسفانه در پی حمله مغول به اصفهان بخش عمده ای از این مسجد قدیمی تخریب شد و تنها سردر آجری آن که امروزه نیز قابل مشاهده است باقی ماند. پس از ویرانی مسجد قدیمی این مکان برای سال ها به صورت مخروبه باقی ماند تا اینکه در دوران حکومت صفویه و به همت یکی از رجال خیراندیش آن زمان تصمیم به احیای این مکان عبادی گرفته شد. ساخت مسجد جدید بر روی بقایای مسجد قدیمی ارتباط عمیقی بین گذشته و حال این مکان مقدس ایجاد کرده و لایه های مختلفی از تاریخ معماری اصفهان را به نمایش می گذارد.

بانی مسجد حکیم

بانی اصلی مسجد حکیم اصفهان فردی به نام حکیم محمد داوود است. او که از پزشکان سرشناس و معتمد دربار شاه عباس دوم صفوی بود و در اواخر دوران این پادشاه و اوایل سلطنت شاه سلیمان صفوی زندگی می کرد به دلیل جایگاه و ثروت خود تصمیم به انجام این عمل خیر گرفت. حکیم داوود که ملقب به تقرب خان نیز بوده است با صرف هزینه شخصی و با نیت احیای مسجد قدیمی جورجیر که ویران شده بود دستور ساخت مسجد جدید را در محل آن صادر کرد. انتخاب این مکان برای ساخت مسجد جدید نشان از اهمیت تاریخی و مذهبی آن داشته است. نقش بانی در ساخت مساجد تاریخی بسیار حیاتی بوده و اغلب نام آن ها در کتیبه های مسجد به یادگار می ماند همانطور که نام حکیم داوود نیز با این مسجد گره خورده است. این اقدام او نه تنها یک بنای مذهبی ارزشمند را به اصفهان هدیه داد بلکه یادگاری از دوران فعالیت های عمرانی و مذهبی دربار صفوی نیز محسوب می شود.

معماران مسجد حکیم

اطلاعات دقیق و مستند درباره نام معمار یا معماران اصلی مسجد حکیم اصفهان در منابع تاریخی به طور کامل مشخص نیست که این موضوع در مورد بسیاری از بناهای تاریخی ایران رایج است. با این حال سبک معماری به کار رفته در این مسجد که اوج هنر و تکنیک های معماری صفوی را به نمایش می گذارد نشان دهنده حضور استادکاران و معماران برجسته و ماهری در ساخت آن است. معماران دوره صفوی به خلاقیت دقت در جزئیات و تسلط بر فنون مختلف ساخت و ساز و تزئینات شهرت داشتند. آن ها با بهره گیری از دانش ریاضی و هندسه فضاهایی متناسب و چشم نواز خلق می کردند و با استفاده از هنرهای کاشی کاری گچ بری مقرنس و خطاطی به بناها روح می بخشیدند. اگرچه نام مشخصی از معمار این مسجد در دست نیست اما کیفیت ساخت و زیبایی بی بدیل آن گواهی بر مهارت و استادی معماران گمنام یا شناخته شده ای است که در ساخت این شاهکار معماری مشارکت داشته اند و هنرشان را برای آیندگان به یادگار گذاشته اند.

معماری مسجد حکیم اصفهان

مسجد حکیم اصفهان نمونه ای برجسته و کم نظیر از معماری مساجد دوره صفوی است که ویژگی های اصیل معماری ایرانی-اسلامی را به بهترین نحو در خود جای داده است. این مسجد به صورت چهار ایوانی ساخته شده است سبکی که در مساجد جامع ایران پس از اسلام رایج شد و در دوره صفویه به اوج کمال خود رسید. پلان چهار ایوانی شامل یک صحن مرکزی مربع یا مستطیل شکل است که در هر چهار ضلع آن یک ایوان بلند قرار گرفته است. ایوان اصلی (ایوان قبله) که در ضلع جنوبی صحن واقع شده و به شبستان زیر گنبدخانه راه می یابد از اهمیت بیشتری برخوردار است. معماری مسجد حکیم با تناسبات دقیق فضاهای دلنشین و تزئینات غنی و هنرمندانه شناخته می شود که هر بخش آن داستانی از هنر و ایمان را روایت می کند. استفاده از آجر کاشی های معرق و هفت رنگ مقرنس کاری و خطاطی در تزئینات زیبایی این بنا را دوچندان کرده است.

سردر جورجیر

یکی از منحصربه فردترین و کهن ترین بخش های مسجد حکیم سردر آجری آن است که با نام «سردر جورجیر» شناخته می شود. این سردر تنها بازمانده از مسجد قدیمی تر جورجیر است که پیش از مسجد فعلی در این مکان قرار داشته و قدمت آن به سده های چهارم و پنجم هجری قمری (دوره دیلمی و سلجوقی) بازمی گردد. سردر جورجیر شاهکاری از آجرکاری و گچ بری پیش از دوره صفوی است که سبک معماری ری را به نمایش می گذارد. تزئینات آجری آن شامل طرح های هندسی پیچیده نقوش گیاهی و خطوط کوفی است. قوس شکنج (کنگره) یازده پر این سردر بسیار خاص و دیدنی است. کتیبه های گچ بری شده به خط کوفی در دو طرف سردر شامل عبارات مذهبی و قرآنی است که بخشی از آن ها در طول زمان از بین رفته است. حفظ این سردر در بنای جدید پیوند میان دو دوره تاریخی مهم را برقرار کرده و ارزش معماری مسجد حکیم را از منظر تاریخی و هنری افزایش داده است.

ایوان ها

مسجد حکیم اصفهان همانطور که اشاره شد از نوع مساجد چهار ایوانی است. هر چهار ایوان این مسجد با دقت و ظرافت خاصی طراحی و ساخته شده اند و نمادی از هنر معماری ایرانی-اسلامی در دوره صفوی هستند. ایوان ها فضاهایی نیمه باز هستند که صحن مرکزی را به فضاهای داخلی تر مانند شبستان ها و گنبدخانه متصل می کنند. تزئینات ایوان ها بسیار چشم نواز است و شامل انواع کاشی کاری رسمی بندی گره معقلی و نقوش مختلف مانند طرح های سوسن و ترنج شمسه و نیم شمسه است. کاشی های هفت رنگ با طرح های گل و بوته و اسلیمی در کنار کاشی های فیروزه ای زیبایی خاصی به ایوان ها بخشیده اند. کف ایوان ها معمولاً با آجرهای طرح دار یا شطرنجی پوشانده شده است. ایوان جنوبی که ایوان اصلی و متصل به گنبدخانه است اغلب دارای باشکوه ترین تزئینات است و اوج هنر معماران صفوی را در این بخش می توان مشاهده کرد. حضور ساعت های آفتابی در بالای برخی ایوان ها نیز از نکات جالب معماری این مسجد است.

شبستان

مسجد حکیم دارای شبستان های متعدد است که فضای مسقف برای برگزاری نماز و سایر مراسم مذهبی را فراهم می کنند. شبستان اصلی مسجد در پشت ایوان جنوبی و زیر گنبدخانه قرار دارد و از بزرگترین و مهم ترین بخش های داخلی مسجد محسوب می شود. این شبستان با کاشی کاری های زیبا و غنی مزین شده است. کاشی های هفت رنگ با نقوش گیاهی اسلیمی و هندسی دیوارهای شبستان را پوشانده و فضایی معنوی و دلنشین ایجاد کرده اند. علاوه بر شبستان اصلی مسجد دارای شبستان های دیگری نیز هست که در فصول سرد سال برای استفاده نمازگزاران مناسب تر بوده اند و فضاهای مجزایی برای آقایان و بانوان داشته اند. معماری شبستان ها با ستون ها و طاق های منظم حس آرامش و تمرکز را به بازدیدکننده القا می کند و تزئینات کاشی کاری در این بخش ها نیز با دقت و هنر فراوان اجرا شده است هرچند ممکن است به اندازه گنبدخانه یا ایوان اصلی پرکار نباشند.

محراب

محراب قبله گاه مسجد و مهم ترین نقطه در فضای شبستان است که محل ایستادن امام جماعت و جهت اقامه نماز را نشان می دهد. مسجد حکیم اصفهان دارای چندین محراب است که اصلی ترین و باشکوه ترین آن ها در شبستان اصلی و زیر گنبد پشت ایوان جنوبی واقع شده است. این محراب با استفاده از سنگ های مرمر و فیروزه تزئین شده و دارای کتیبه های زیبا با آیاتی از قرآن کریم است که با خطوط خوش نوشته شده اند. دقت در جزئیات و ظرافت در اجرای تزئینات این محراب آن را به یک اثر هنری برجسته تبدیل کرده است. علاوه بر محراب اصلی محراب های دیگری نیز در شبستان های شرقی و غربی مسجد وجود دارند که آن ها نیز با کاشی کاری و کتیبه های قرآنی مزین شده اند هرچند ممکن است به اندازه محراب اصلی بزرگ و پرکار نباشند. وجود چندین محراب در یک مسجد گاهی به دلیل توسعه بنا در طول زمان یا ایجاد فضاهای مجزا برای اقامه نماز در بخش های مختلف است.

حوض خانه

در بخش پایینی مسجد حکیم فضایی زیبا و کاربردی به نام حوض خانه قرار دارد. حوض خانه معمولاً فضایی سرپوشیده یا نیمه سرپوشیده در بخش های پایین تر بنا است که برای وضو گرفتن و استراحت در فصول گرم سال استفاده می شده است. حوض خانه مسجد حکیم با دیوارهایی که دارای حفره ها و پنجره های کوچک با اشکال هندسی متنوع هستند نور محیط را تامین می کند. این حفره ها علاوه بر جنبه کاربردی برای تهویه و نورگیری به زیبایی فضا نیز کمک می کنند. در این حوض خانه طاق نماهای متعددی با سکوهایی برای نشستن وجود دارد که فضایی دلپذیر برای استراحت فراهم می کنند. یکی از این طاق نماها که بزرگتر و دارای تزئینات بیشتری است به «طاق نمای شاه نشین» شهرت دارد و نشان دهنده اهمیت این فضا در معماری مسجد است. وجود حوض در مرکز این فضا طراوت و خنکی خاصی به آن می بخشد و آن را به مکانی مناسب برای گذراندن اوقات در گرمای تابستان اصفهان تبدیل می کند.

گنبد مسجد حکیم

گنبد یکی از مهم ترین عناصر در معماری مساجد ایرانی به ویژه در دوره صفوی است و معمولاً بر روی شبستان اصلی و فضای جلوی محراب قرار می گیرد. گنبد مسجد حکیم اصفهان مانند بسیاری از مساجد بزرگ این دوره نمادی از آسمان و عالم ملکوت است. هرچند اطلاعات جامع در خصوص جزئیات فنی و تزئینات داخلی و خارجی گنبد در منابع موجود محدود است اما می توان انتظار داشت که گنبد این مسجد نیز با توجه به اهمیت آن دارای تزئینات کاشی کاری زیبا و احتمالاً مقرنس کاری در فضای زیرین خود باشد. گنبدها علاوه بر جنبه زیبایی و معنوی نقش مهمی در سازه و توزیع بار سقف دارند و از نظر فنی نیز شاهکارهای مهندسی زمان خود محسوب می شوند. شکل و ارتفاع گنبد نسبت آن با سایر اجزای مسجد و تزئینات به کار رفته در آن همگی به شکوه و عظمت کلی بنا می افزایند و مسجد حکیم نیز از این قاعده مستثنی نیست.

تزیینات مسجد حکیم

تزئینات در مسجد حکیم اصفهان نقش بسیار مهمی در زیبایی و شکوه این بنا ایفا می کنند و اوج هنر تزئینات معماری دوره صفوی را به نمایش می گذارند. انواع مختلفی از تکنیک های تزئینی در این مسجد به کار رفته است که از جمله آن ها می توان به کاشی کاری گچ بری آجرکاری مقرنس کاری و خطاطی اشاره کرد. کاشی کاری به ویژه استفاده از کاشی های هفت رنگ و معرق با طرح های اسلیمی ختایی گل و بوته و نقوش هندسی در ایوان ها شبستان ها و گنبدخانه به وفور دیده می شود. گره چینی معقلی با کاشی های فیروزه ای و آجری زیبایی خاصی به سطوح می بخشد. آجرکاری در بخش های مختلف به ویژه در سردر قدیمی جورجیر مهارت استادکاران در استفاده از این مصالح بومی را نشان می دهد. مقرنس کاری در ایوان ها و محراب ها فضاهای زیرین گنبد و سردرها حس تعلیق و زیبایی بصری ایجاد می کند. خطاطی نیز با استفاده از خطوط نسخ ثلث و کوفی کتیبه های قرآنی و عبارات مذهبی را بر روی دیوارها و ایوان ها نقش بسته است. این تنوع و غنای تزئینات مسجد حکیم را به موزه ای از هنرهای تزئینی ایرانی تبدیل کرده است.

موذنه مسجد حکیم

موذنه یا گلدسته بخشی از مسجد است که مؤذن بر فراز آن اذان می گوید. اغلب مساجد بزرگ ایرانی دارای گلدسته های بلند و باشکوهی هستند. با این حال نکته قابل توجه در مورد مسجد حکیم اصفهان عدم وجود گلدسته یا موذنه در معماری اصلی آن است. علت دقیق این موضوع به طور قطع مشخص نیست و در منابع تاریخی اشاره صریحی به آن نشده است. برخی معتقدند ممکن است دلایل سازه ای محدودیت های ارتفاعی در زمان ساخت یا حتی ترجیحات معماری خاصی در آن زمان منجر به عدم ساخت گلدسته شده باشد. در گذشته اذان گفتن گاهی از روی بام یا بخش های مرتفع دیگر مسجد نیز صورت می گرفته است. عدم وجود گلدسته یکی از ویژگی های متمایزکننده مسجد حکیم نسبت به بسیاری از مساجد بزرگ دیگر اصفهان است و به نوعی به سادگی و وقار خاص این بنا در عین شکوه معماری اش می افزاید.

آدرس مسجد حکیم (جورجیر) اصفهان

مسجد حکیم (جورجیر) در بخش قدیمی و تاریخی شهر اصفهان واقع شده است. آدرس دقیق این مسجد در محله قدیمی جورجیر خیابان عبدالرزاق انتهای بازار رنگرزان و در نزدیکی محله باب الدشت است. موقعیت این مسجد در بافت تاریخی اصفهان دسترسی به آن را از طریق کوچه ها و بازارهای قدیمی امکان پذیر می سازد و بازدید از آن فرصتی برای گشت و گذار در دل اصفهان قدیم فراهم می آورد. قرار گرفتن در انتهای بازار رنگرزان نیز نشان دهنده ارتباط تاریخی این مسجد با اصناف و بازارهای سنتی اصفهان است. برای پیدا کردن دقیق مسجد می توانید از تابلوهای راهنما در محله جورجیر و خیابان عبدالرزاق استفاده کنید یا از اهالی محلی کمک بگیرید. این مسجد در میان بافت پرتراکم و زیبای خانه ها و بناهای تاریخی قرار گرفته است.

چگونه به مسجد جورجیر اصفهان برویم؟

برای دسترسی به مسجد حکیم (جورجیر) در اصفهان چندین گزینه حمل و نقل در دسترس است. اگر با خودروی شخصی سفر می کنید می توانید به سمت خیابان عبدالرزاق حرکت کنید اما توجه داشته باشید که دسترسی مستقیم با خودرو تا درب مسجد ممکن است به دلیل بافت قدیمی و کوچه های باریک اطراف آن دشوار باشد و نیاز به پارک خودرو در خیابان های اطراف و کمی پیاده روی داشته باشید. استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی نیز گزینه مناسبی است. خطوط اتوبوس شهری که از خیابان عبدالرزاق عبور می کنند می توانند شما را به نزدیکی مسجد برسانند. همچنین می توانید از تاکسی های اینترنتی یا خطی برای رسیدن به این منطقه استفاده کنید. پیاده روی در بافت تاریخی اطراف مسجد به ویژه از سمت میدان نقش جهان یا سایر نقاط مرکزی شهر می تواند تجربه ای دلپذیر باشد و شما را با زیبایی های کوچه ها و بازارهای قدیمی اصفهان آشنا کند. بهترین روش دسترسی ممکن است به نقطه شروع سفر شما در شهر و ترجیحات شخصی تان بستگی داشته باشد.

در اطراف مسجد جور جیر چه خبر است؟

موقعیت مسجد حکیم (جورجیر) در قلب بافت تاریخی اصفهان این امکان را فراهم می آورد که بازدیدکنندگان علاوه بر دیدن مسجد از جاذبه ها و مکان های دیدنی دیگری نیز در نزدیکی آن بازدید کنند. فاصله نسبتاً کم مسجد تا مجموعه میدان نقش جهان یکی از بزرگترین و مهم ترین میدان های تاریخی جهان که شامل مسجد امام مسجد شیخ لطف الله عمارت عالی قاپو و بازار قیصریه است این امکان را فراهم می آورد که با کمی پیاده روی به این مجموعه بی نظیر دسترسی پیدا کنید. بازار بزرگ اصفهان که مسجد حکیم در انتهای یکی از بخش های آن قرار دارد (بازار رنگرزان) خود یکی از جاذبه های اصلی است و می توانید در آن به گشت و گذار و خرید بپردازید. کاخ چهل ستون نیز در فاصله نزدیکی از این منطقه قرار دارد. حضور در این محله قدیمی فرصتی برای آشنایی با زندگی روزمره مردم اصفهان مشاهده کارگاه های سنتی و لذت بردن از فضای تاریخی شهر است. اطراف مسجد پر از کوچه پس کوچه های زیبا و خانه های قدیمی است که هر کدام بخشی از هویت اصفهان را شکل می دهند.

هتل های نزدیک به مسجد حکیم (جورجیر) اصفهان

برای آن دسته از مسافرانی که تمایل دارند اقامت خود در اصفهان را در نزدیکی بافت تاریخی و جاذبه های اصلی شهر برنامه ریزی کنند گزینه های متعددی برای اقامت در نزدیکی مسجد حکیم (جورجیر) وجود دارد. با توجه به موقعیت مرکزی این مسجد انواع هتل ها و اقامتگاه ها با سطوح مختلف امکانات و قیمت در اطراف آن قابل دسترسی هستند. از اقامتگاه های سنتی و بوتیک هتل هایی که در خانه های تاریخی بازسازی شده اند و تجربه ای منحصربه فرد از زندگی در اصفهان قدیم را ارائه می دهند تا هتل های مدرن تر در خیابان ها و میدان های اطراف. برخی از هتل ها و اقامتگاه هایی که معمولاً در نزدیکی مسجد حکیم توصیه می شوند شامل هتل آپارتمان ها و اقامتگاه های سنتی در محله حکیم و خیابان های اطراف هستند. انتخاب محل اقامت در این منطقه به شما این امکان را می دهد که به راحتی و با کمترین زمان جابجایی به مسجد حکیم و سایر جاذبه های تاریخی مهم اصفهان دسترسی داشته باشید و از گشت و گذار در شب های زیبای اصفهان نیز لذت ببرید.

چه زمانی برای سفر به مسجد جورجیر بهتر است؟

انتخاب بهترین زمان برای بازدید از مسجد حکیم (جورجیر) و شهر اصفهان به عوامل مختلفی از جمله شرایط آب و هوایی و میزان شلوغی شهر بستگی دارد. اصفهان آب و هوای نیمه خشک دارد؛ تابستان های آن گرم و خشک و زمستان هایش سرد است. بنابراین از نظر آب و هوا دلپذیرترین زمان ها برای سفر به اصفهان و بازدید از مسجد حکیم فصل بهار (به ویژه فروردین و اردیبهشت) و فصل پاییز (به ویژه مهر و آبان) هستند. در این فصول هوا معتدل و دلپذیر است و امکان گشت و گذار راحت در شهر و بازدید از بناهای روباز فراهم است. فصل بهار با شکوفایی طبیعت و زیبایی های خاص خود همراه است اما به دلیل تعطیلات نوروز و افزایش سفرها شهر بسیار شلوغ می شود. پاییز نیز با رنگ های زیبای درختان و هوای خنک تر فصلی ایده آل برای سفر است و معمولاً نسبت به بهار خلوت تر است. اگر با شلوغی مشکلی ندارید بهار انتخاب خوبی است؛ اما اگر ترجیح می دهید در آرامش بیشتری از بناها دیدن کنید پاییز گزینه مناسب تری است. بازدید از داخل مسجد در هر فصلی امکان پذیر است اما لذت گشت و گذار در صحن و حیاط آن در فصول معتدل بیشتر است.

مسجد جورجیر و مسجد حکیم یکسان هستند یا دو مسجد متفاوتند؟

مسجد جورجیر و مسجد حکیم یک مسجد واحد هستند. نام حکیم به بانی آن حکیم محمد داوود و نام جورجیر به محله قدیمی که مسجد در آن واقع شده است اشاره دارد.

بانی مسجد حکیم اصفهان چه کسی بود؟

بانی مسجد حکیم اصفهان حکیم محمد داوود پزشک مخصوص شاه عباس دوم صفوی بود که هزینه ساخت مسجد را بر عهده گرفت.

مسجد حکیم در چه سالی یا دوره ای ساخته شد؟

مسجد حکیم در دوره صفویه و در زمان سلطنت شاه عباس دوم بین سال های ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری بر روی بقایای مسجد قدیمی تری بنا شد.

نام جورجیر به چه چیزی اشاره دارد؟

نام جورجیر به محله ای بسیار قدیمی در اصفهان اشاره دارد که مسجد در آن بنا شده است. این محله یکی از بخش های تاریخی شهر است.

ساعات بازدید و هزینه ورودی مسجد حکیم چقدر است؟

ساعات بازدید و هزینه ورودی ممکن است متغیر باشد. بهتر است قبل از مراجعه اطلاعات به روز را از منابع رسمی گردشگری اصفهان یا تابلوهای راهنمای ورودی مسجد استعلام کنید.