مسجد جامع قزوین، یکی از پنج مسجد بزرگ ایران

مسجد جامع قزوین بنایی کهن و باشکوه قلب تپنده تاریخ و معماری این شهر است. این سازه سترگ که به حق یکی از پنج مسجد بزرگ ایران نام گرفته شاهدی بر تحولات تاریخی و هنری سرزمین ما در طول قرون متمادی است. بازدید از این مسجد فرصتی بی نظیر برای درک لایه های مختلف تاریخ و تماشای اوج هنر معماری ایرانی-اسلامی است از بقایای آتشکده ساسانی تا شاهکارهای دوران سلجوقی صفوی و قاجار.

معرفی مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین که با نام های مسجد کبیر و مسجد عتیق نیز شناخته می شود یکی از بزرگ ترین و قدیمی ترین مساجد ایران است. این بنای چهار ایوانی در ردیف نخستین مساجد جامع چهار ایوانی ایران قرار دارد و با مساحتی حدود ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ متر مربع شکوه معماری ایرانی را به نمایش می گذارد. این مسجد مجموعه ای بی نظیر از سبک های معماری دوران مختلف تاریخی را در خود جای داده و به همین دلیل از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است.

مسجد جامع قزوین با چهار در ورودی اصلی و هشت شبستان فضایی وسیع و دلگشا را برای عبادت و تفکر فراهم کرده است. قدیمی ترین بخش های موجود در این مسجد به سده دوم هجری قمری بازمی گردد و نشان دهنده قدمت بسیار زیاد آن است. این بنا نه تنها یک مکان مذهبی بلکه موزه ای زنده از تاریخ و هنر ایران زمین محسوب می شود و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه مسجد جامع قزوین

بنای اولیه مسجد جامع قزوین بر روی خرابه های یک آتشکده ساسانی ساخته شده است. طبق روایات تاریخی ساخت این مسجد در سال ۱۹۲ هجری قمری به فرمان هارون الرشید خلیفه عباسی آغاز شد. این موضوع نشان دهنده اهمیت قزوین در دوران اولیه اسلامی و توجه حاکمان وقت به توسعه آن است.

در طول تاریخ مسجد جامع قزوین بارها مورد هجوم و تخریب قرار گرفته است. یورش مغولان و هجوم افغان ها آسیب های جدی به بخش هایی از مسجد به ویژه ایوان جنوبی وارد کرد. با این حال استحکام و طرح اولیه بنا به گونه ای بود که امکان مرمت و بازسازی آن در دوره های مختلف فراهم شد و هر دوره بخش هایی به آن افزوده یا مرمت گردید.

در فاصله سال های ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری قمری به دستور امیر خمارتاش وزیر سلطان ملکشاه سلجوقی بخش های مهمی از مسجد از جمله گنبد آجری صحن مدرسه و مقصوره خمارتاشی در ضلع جنوبی ساخته شد. در دوره صفویه نیز بخش های وسیعی از جمله ایوان ها مناره ها و رواق ها به بنا اضافه گردید. آخرین بازسازی های مهم نیز در دوره قاجاریه و به همت حاکمانی چون سعدالسلطنه صورت گرفت و مسجد به شکل کنونی خود درآمد.

معماری مسجد جامع قزوین

معماری مسجد جامع قزوین بازتاب دهنده تلفیق هنر و فرهنگ ایرانی با اصول معماری اسلامی است. این مسجد به شیوه چهار ایوانی بنا شده که یکی از سبک های رایج و مهم در معماری مساجد ایرانی پس از اسلام است. این سبک امکان ایجاد فضاهای متعدد و متناسب با اقلیم و نیازهای عبادتی را فراهم می آورد.

صحن وسیع مسجد با ابعاد تقریبی ۴۰۰۰ متر مربع کانون اصلی بنا محسوب می شود و چهار ایوان در اطراف آن قرار گرفته اند. در ابتدا بنای مسجد ممکن است تک ایوانی بوده باشد و به تدریج به شکل چهار ایوانی توسعه یافته است. این تحول معماری نشان دهنده تکامل ساختار مساجد جامع در ایران است.

در دو طرف هر ایوان رواق هایی با نام امامان جماعت دوره های گذشته قرار دارند که هر یک ویژگی های معماری خاص خود را دارند. نمای خارجی رواق ها و ایوان ها با تاق نماهای متعدد تزئین شده اند که زیبایی و عظمت بنا را دوچندان می کند. با وجود آسیب هایی که در طول تاریخ به بنا وارد شده طرح کلی و استحکام سازه امکان بازسازی های مکرر را فراهم کرده است.

سبک معماری مسجد جامع قزوین

سبک معماری مسجد جامع قزوین ترکیبی از دوره های مختلف تاریخی است که قدیمی ترین بقایای آن به دوره ساسانی (آتشکده زیرین) بازمی گردد. بخش های اصلی و چهار ایوان کنونی عمدتاً مربوط به دوره های سلجوقی صفوی و قاجار هستند.

گنبد آجری و مقصوره خمارتاشی نمونه های برجسته ای از معماری دوره سلجوقی هستند که با ظرافت و استحکام خاص خود شناخته می شوند. ایوان ها و رواق های پیرامون صحن به ویژه ایوان شمالی و بخش هایی از ایوان جنوبی تحت تاثیر معماری دوره صفویه ساخته یا بازسازی شده اند. مناره های کاشی کاری شده و سردر ورودی اصلی نیز نمونه هایی از هنر معماری و تزئینی دوره قاجاریه را به نمایش می گذارند که نشان دهنده تداوم حیات و اهمیت این مسجد در طول تاریخ است.

بخش های مختلف مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین از بخش های متعددی تشکیل شده که هر یک دارای ویژگی های تاریخی و معماری خاص خود هستند. این بخش ها در کنار هم تصویری جامع از تحولات تاریخی و هنری این بنای عظیم ارائه می دهند. ایوان ها گنبد محراب مناره ها و سایر فضاها هر کدام روایتی از دوران ساخت یا بازسازی خود دارند.

شناخت این بخش ها به درک عمیق تر اهمیت و جایگاه مسجد جامع قزوین در میان مساجد تاریخی ایران کمک می کند. هر گوشه از این مسجد با تزئینات کتیبه ها و ساختار خود بخشی از پازل تاریخ معماری ایران را تکمیل می کند و بازدیدکنندگان را به سفری در زمان می برد.

ایوان جنوبی

ایوان جنوبی مهم ترین و زیباترین ایوان مسجد جامع قزوین محسوب می شود. این ایوان دارای ساختاری دو اشکوبه ای (طبقه) است که عظمت و شکوه خاصی به آن بخشیده است. با وجود اهمیت و زیبایی این ایوان نیز در طول تاریخ از آسیب در امان نمانده و در پی حملات مختلف دچار تخریب شده است.

مرمت ها و بازسازی های صورت گرفته در دوره های مختلف به ویژه در دوره صفویه به احیای این ایوان کمک کرده است. ایوان جنوبی با تزئینات و کتیبه های خود یکی از اصلی ترین بخش هایی است که هنر معماری دوران مختلف را به نمایش می گذارد و توجه هر بازدیدکننده ای را به خود جلب می کند.

ایوان شمالی

ایوان شمالی مسجد جامع قزوین یکی دیگر از بخش های مهم و زیبای این بنای تاریخی است. این ایوان به احتمال قوی از بناهای مربوط به دوره شاه طهماسب صفوی است هرچند کتیبه اصلی آن در گذر زمان از بین رفته است. ایوان شمالی در دو طرف خود دارای دو مناره بلند و کاشی کاری شده است که بر زیبایی و عظمت آن افزوده اند.

این ایوان نیز مانند سایر بخش های مسجد مرمت های متعددی را به خود دیده است. در گذشته ماذنه ای بزرگ در میان دو مناره این ایوان قرار داشت که امروزه برچیده شده است. معماری و تزئینات ایوان شمالی به ویژه کاشی کاری های مناره ها نمونه ای از هنر دوره صفویه و قاجاریه را به تصویر می کشند.

ایوان غربی

ایوان غربی در مقابل ایوان شرقی قرار گرفته و بخشی از ساختار چهار ایوانی مسجد جامع قزوین را تشکیل می دهد. در دو طرف این ایوان دو راهروی شمالی و جنوبی در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است که به رواق های اطراف صحن متصل می شوند. این ایوان در گذشته دارای تزئینات و کاشی کاری های زیبایی بوده است.

متاسفانه بسیاری از تزئینات اولیه ایوان غربی در گذر زمان از بین رفته و اثری از آن ها باقی نمانده است. با این حال ساختار کلی ایوان و ارتباط آن با سایر بخش های مسجد اهمیت آن را در مجموعه معماری مسجد جامع قزوین نشان می دهد.

ایوان شرقی

اطلاعات دقیقی از تاریخچه اولیه ایوان شرقی مسجد جامع قزوین در دست نیست. باقرخان سعدالسلطنه فرماندار وقت قزوین در دوره قاجار به دستور و هزینه میرزا علی اصغرخان اتابک اقدام به بازسازی و بنای مجدد این ایوان در سال های ۱۳۱۲-۱۳۱۳ هجری قمری کرد.

با این حال ساخت و تکمیل این ایوان تا به امروز نیمه کاره باقی مانده است. ایوان شرقی با وجود عدم تکمیل بخشی از ساختار اصلی و چهار ایوانی مسجد را تشکیل می دهد و نشانه ای از تلاش برای بازسازی و توسعه بنا در دوره های متاخر است.

گنبد

گنبد فیروزه ای بزرگ در قسمت جنوبی مسجد جامع قزوین قرار دارد و یکی از قدیمی ترین بخش های باقی مانده از دوره سلجوقیان است. این گنبد از نوع گنبدهای دوپوش محسوب می شود و یکی از اولین نمونه های ابتدایی ساخت گنبد به این شیوه در معماری ایران به شمار می رود. عظمت و تناسب این گنبد نشان دهنده مهارت و دانش معماران دوره سلجوقی است.

گنبدخانه زیر این گنبد با کتیبه ها و تزئینات زیبا مزین شده است که مربوط به دوره خمارتاش وزیر ملکشاه سلجوقی هستند. این کتیبه ها اطلاعات ارزشمندی درباره تاریخ ساخت گنبد نام سازنده و موقوفات مسجد ارائه می دهند و از نظر تاریخی و هنری اهمیت فراوانی دارند.

محراب

محراب اصلی مسجد جامع قزوین در قسمت جنوبی و در پشت ایوان جنوبی در فضای مقصوره خمارتاشی قرار دارد. این محراب زیبا از سنگ مرمر صیقلی ساخته شده و اطراف آن با کاشی های رنگارنگ و کتیبه های گچ بری شده تزئین شده است. زیبایی و ظرافت کار در این محراب نشان دهنده هنر دوره سلجوقی و دوره های بعدی است.

در فاصله کمی از محراب منبری زیبا از جنس سنگ قرار دارد که برای اقامه نماز و ایراد خطبه استفاده می شده است. قطعه مرمری شفاف در وسط محراب که نور آفتاب از آن عبور می کند یکی از ویژگی های منحصر به فرد آن است و بر جذابیت معنوی و هنری این بخش می افزاید.

مناره ها

مسجد جامع قزوین دارای دو مناره باشکوه است که بر بلندای ایوان شمالی قرار گرفته اند. این مناره ها با نقش و نگارهای رنگارنگ و کاشی کاری های خیره کننده نمونه ای برجسته از هنر تزئینی دوره قاجاریه را به تصویر می کشند. این مناره ها پس از آسیب دیدن مناره های قبلی در دوره قاجار بازسازی و کاشی کاری شدند.

مناره ها علاوه بر نقش اذان گویی به عنوان عنصری شاخص در سیمای شهر قزوین عمل می کردند و راهنمایی برای مسافران و زائران بودند. کاشی کاری های معرق و هفت رنگ این مناره ها اوج هنر کاشی کاری در دوره قاجار را نشان می دهد و زیبایی خاصی به مجموعه مسجد بخشیده است.

سرداب

سرداب یا زیرزمین مسجد جامع قزوین فضایی است که در گذشته کاربری های مختلفی داشته است. این سرداب که در سال ۱۳۱۳ هجری قمری به هزینه میرزاعلی اصغر خان اتابک و به دست باقرخان سعدالسلطنه ساخته شد در فصل تابستان محل مناسبی برای اقامه نماز جماعت و برگزاری مجالس وعظ بوده است چرا که هوای خنک تری نسبت به سطح مسجد داشته است.

امروزه بخشی از این سرداب به عنوان کتابخانه بزرگ مسجد جامع قزوین مورد استفاده قرار می گیرد. این تغییر کاربری ضمن حفظ این فضای تاریخی امکان استفاده فرهنگی از آن را فراهم آورده است و نشان دهنده انطباق بنا با نیازهای روز است.

طاق هارونی

طاق هارونی که گاهی گنبد هارونی نیز نامیده می شود یکی از قدیمی ترین بخش های مسجد جامع قزوین است. این طاق در میان رواق های جنوبی مسجد و در کنار طاق احمدیه قرار دارد و به دهلیز ورودی شرقی متصل می شود. این بخش به فرمان هارون الرشید بانی اولیه مسجد بنا شده و قدمت آن به سده دوم هجری قمری بازمی گردد.

مصالح به کار رفته در ساختمان طاق هارونی مانند خشت خام بزرگ و گل ولای نشان دهنده شیوه معماری دوران اولیه اسلامی در ایران است. این طاق شاهدی بر قدمت بسیار زیاد مسجد و ارتباط آن با دوران خلافت عباسی است و از نظر تاریخی اهمیت فوق العاده ای دارد.

موزه سنگ و سفال

موزه سنگ و سفال در اردیبهشت سال ۱۳۹۲ در شبستان غربی مسجد جامع قزوین افتتاح شد. این موزه مجموعه ای از آثار تاریخی شامل انواع سفالینه ها سنگ نگاره ها ارسی ها (پنجره های مشبک با شیشه های رنگی) کاشی ها و گچ بری های به دست آمده از کاوش ها و مرمت های مسجد و سایر بناهای تاریخی قزوین را در معرض دید علاقه مندان قرار می داد.

هدف از ایجاد این موزه نمایش بخشی از تاریخ هنری و معماری قزوین و حفاظت از آثار ارزشمند تاریخی بود. لازم به ذکر است که در حال حاضر آثار موجود در این موزه به عمارت عالی قاپو قزوین منتقل شده اند و موزه در محل سابق خود در مسجد فعالیت نمی کند. همچنین موزه ای به نام موزه دریچه نیز در این محل فعالیت می کرد که برچیده شده است.

مسیر دسترسی به مسجد جامع قزوین

مسجد جامع قزوین در مرکز شهر قزوین و در بافت تاریخی آن واقع شده است. ورودی اصلی مسجد در خیابان شهدا قرار دارد که نام سابق آن خیابان سپه بوده است. این خیابان یکی از قدیمی ترین خیابان های ایران محسوب می شود و دسترسی به مسجد از طریق آن بسیار آسان است.

برای دسترسی به مسجد جامع می توانید از چهارراه ولیعصر به سمت چهارراه آزادی (سبزه میدان) حرکت کنید. سپس به سمت چپ پیچیده و مسیر را ادامه دهید. با عبور از خیابان پیغمبریه و بناهای تاریخی اطراف به خیابان شهدا خواهید رسید که مسجد در آن قرار دارد. استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی یا تاکسی نیز برای رسیدن به این مکان تاریخی امکان پذیر است.

نکات بازدید از مسجد جامع قزوین

بازدید از مسجد جامع قزوین تجربه ای فرهنگی و معنوی است که نیازمند رعایت نکاتی است. از آنجایی که این مسجد یک مکان عبادتی فعال است و همچنان نماز جماعت در آن برگزار می شود امکان بازدید برای عموم فقط در ساعات خارج از زمان برگزاری نماز امکان پذیر است. لازم است قبل از بازدید از ساعات دقیق نماز مطلع شوید.

ورود به مسجد جامع قزوین رایگان است و نیازی به تهیه بلیط نیست. با توجه به اینکه بخش هایی از مسجد ممکن است در دست مرمت باشد به تابلوهای راهنما و نکات ایمنی توجه کنید. هنگام بازدید پوشش مناسب و رعایت شئونات اسلامی ضروری است. عکاسی در فضای مسجد بلامانع است اما به حریم افراد در حال عبادت احترام بگذارید.

اطراف مسجد جامع قزوین (مسجد عتیق)

مسجد جامع قزوین در بافت تاریخی شهر قزوین قرار دارد و در اطراف آن جاذبه های تاریخی و فرهنگی متعددی وجود دارند که می توانید پس از بازدید از مسجد از آن ها دیدن کنید. این موقعیت مکانی امکان برنامه ریزی یک بازدید جامع از دیدنی های مرکز شهر قزوین را فراهم می کند.

از جمله جاذبه های نزدیک به مسجد جامع می توان به کاخ چهلستون قزوین (عمارت کلاه فرنگی) خانه سردار مفخم (خانه فرهنگ امیرکبیر) آرامگاه حمدالله مستوفی و حمام بلور اشاره کرد. این نزدیکی به اماکن تاریخی دیگر مسجد جامع را به نقطه ای کلیدی در مسیر گردشگری شهر قزوین تبدیل کرده است.

مساجد جامع و تاریخی ایران

مسجد جامع قزوین به عنوان یکی از پنج مسجد بزرگ و کهن ایران جایگاه ویژه ای در تاریخ معماری و مذهبی کشور دارد. ایران دارای مساجد جامع و تاریخی بسیار دیگری نیز هست که هر یک با ویژگی های معماری و تاریخی منحصربه فرد خود بخشی از هویت فرهنگی و هنری این سرزمین را تشکیل می دهند.

مساجد جامعی چون مسجد جامع اصفهان مسجد جامع یزد مسجد جامع کرمان مسجد جامع تبریز و مسجد جامع شیراز (مسجد عتیق) نمونه هایی دیگر از این بناهای عظیم و تاریخی هستند که در دوره های مختلف اسلامی بنا شده و توسعه یافته اند. این مساجد گنجینه هایی از هنر گچ بری کاشی کاری خوشنویسی و معماری هستند و بازدید از آن ها برای علاقه مندان به تاریخ و هنر ایران بسیار ارزشمند است.

مسجد جامع قزوین کجاست؟

مسجد جامع قزوین در استان قزوین شهر قزوین خیابان شهدا (سپه سابق) واقع شده و دسترسی به آن از مرکز شهر آسان است.

هزینه بازدید از مسجد جامع قزوین چقدر است؟

بازدید از مسجد جامع قزوین برای عموم رایگان است و نیازی به تهیه بلیط ورودی ندارد.

بازدید از مسجد جامع قزوین در چه ساعاتی امکان دارد؟

از آنجایی که مسجد جامع قزوین فعال است بازدید از آن تنها در ساعاتی که نماز جماعت برگزار نمی شود امکان پذیر است.

آیا مسجد جامع قزوین ثبت ملی شده است؟

بله مسجد جامع قزوین با شماره ۱۲۱ در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

چه هتل هایی در نزدیکی مسجد جامع قزوین برای اقامت وجود دارد؟

در نزدیکی بافت تاریخی قزوین که مسجد جامع در آن قرار دارد هتل ها و اقامتگاه های مختلفی برای اقامت بازدیدکنندگان وجود دارد.

چه رستوران ها و غذاخوری هایی نزدیک به مسجد جامع قزوین هستند؟

اطراف مسجد جامع قزوین و در بافت مرکزی شهر رستوران ها و غذاخوری های متعددی با انواع غذاهای محلی و ایرانی برای پذیرایی از گردشگران وجود دارند.