مسجد سامرا Samarra

مسجد سامرا، یا همان مسجد جامع سامرا، یکی از باشکوه ترین و بزرگترین بناهای مذهبی در تاریخ اسلام و نمادی بی بدیل از دوران طلایی خلافت عباسیان است. این سازه عظیم که در شهر سامرای عراق واقع شده، با مناره حلزونی شکل و بی نظیر خود، مشهور به ملویه، نه تنها یک شاهکار معماری اسلامی به شمار می رود، بلکه به عنوان یک میراث جهانی یونسکو نیز به رسمیت شناخته شده است. این مسجد، یادآور دورانی است که سامرا به عنوان پایتخت خلافت عباسی، مرکز دانش، هنر و فرهنگ بود.

تاریخچه و بنیان گذاری: خاستگاه یک امپراتوری

مسجد سامرا در دوره ای ساخته شد که خلافت عباسی در اوج قدرت خود قرار داشت و نیاز به نمادهایی عظیم برای نمایش این اقتدار احساس می شد. این مسجد نه تنها یک مکان عبادت، بلکه تجلی گاه هویت و عظمت معماری اسلامی آن دوران است.

سامرا، پایتخت نوین عباسیان

پس از درگیری ها و شورش هایی در بغداد، پایتخت عباسیان در سال ۸۳۶ میلادی (۲۲۱ قمری) توسط خلیفه معتصم به شهر تازه تأسیس سامرا انتقال یافت. این شهر که در کرانه شرقی رود دجله قرار داشت، با برنامه ریزی دقیق و گسترش سریع، به زودی به یکی از بزرگترین شهرهای جهان اسلام تبدیل شد. سپس، در دوران خلیفه المتوکل، توسعه و ساخت وساز در این شهر به اوج خود رسید و بناهای باشکوهی از جمله مسجد جامع سامرا احداث شد.

خلیفه المتوکل و بنای مسجد

ساخت مسجد جامع سامرا در سال ۲۳۳ قمری (۸۴۸ میلادی) آغاز شد و چهار سال بعد، در سال ۲۳۷ قمری (۸۵۲ میلادی) به دستور خلیفه متوکل عباسی به پایان رسید. المتوکل قصد داشت مسجدی بنا کند که از نظر وسعت و شکوه بی نظیر باشد و توانایی پذیرش تمامی جمعیت شهر را برای نماز جمعه داشته باشد. این هدف به طور کامل محقق شد و مسجد سامرا برای مدت ها عنوان بزرگترین مسجد جهان اسلام را به خود اختصاص داد.

ابعاد بی سابقه

مسجد جامع سامرا در زمان خود نه تنها از بزرگترین مساجد، بلکه از بزرگترین بناهای ساخته شده در جهان بود. مساحت کلی مجموعه به ۱۷ هکتار (حدود ۱۷۰۰۰۰ متر مربع) می رسید، در حالی که ساختمان اصلی مسجد ۳۸۰۰۰ متر مربع مساحت داشت. این وسعت بی سابقه به مسجد امکان می داد تا حدود ۳۵۰۰۰ نمازگزار را در فضای سرپوشیده و حیاط خود جای دهد. ابعاد عظیم آن، تا قرن ها پس از ساخت، بی رقیب باقی ماند و در طول تاریخ اسلام، هیچ مسجدی تا این حد وسیع ساخته نشده بود.

سرنوشت و تخریب ها

مسجد جامع سامرا، با وجود عظمت و استحکام اولیه اش، در طول تاریخ آسیب های فراوانی را متحمل شده است. اصلی ترین ضربه به این بنا در سال ۱۲۷۸ میلادی (قرن هفتم هجری) در پی حمله مغول ها به رهبری هولاکو خان وارد شد. این حمله منجر به تخریب گسترده مسجد شد و از سازه اصلی تنها دیوارهای بیرونی و مناره ملویه بر جای ماند. در سال های اخیر نیز، این مسجد از حملات و درگیری ها در امان نمانده است. در سال ۲۰۰۵، یک بمب گذاری باعث آسیب جدی به بخش هایی از مناره شد و در جریان حملات گروه تروریستی داعش نیز، بخش های دیگری از این میراث ارزشمند آسیب دید. علاوه بر این، عوامل طبیعی نظیر فرسایش آب و هوا، رطوبت و گذر زمان نیز بر این بنای کهن تأثیر گذاشته و باعث تخریب تدریجی آن شده اند.

معماری کلی مسجد: عظمت و خلاقیت عباسی

معماری مسجد سامرا نمادی از نبوغ و نوآوری معماران دوره عباسی است که با وجود استفاده از مصالح بومی و رایج، توانستند سازه ای با این عظمت و جزئیات منحصر به فرد خلق کنند.

پلان و ابعاد کلی

مسجد سامرا دارای یک پلان مستطیلی شکل است که ابعاد دیوارهای خارجی آن به ۲۴۰ متر طول و ۱۵۶ متر عرض می رسد. این دیوارها با ضخامت و وسعتی بی نظیر، محیط بنای اصلی مسجد را تشکیل می دهند. همچنین، یک زیاده یا فضای الحاقی U شکل، با ابعاد ۴۴۳ در ۳۷۵ متر، مسجد را در بر می گرفت که فضای اضافی برای وضو و تجمع نمازگزاران فراهم می آورد. این زیاده با دیوار و ۴۴ برج نیم دایره ای از بیرون احاطه شده بود.

ورودی ها و فضای داخلی

مسجد جامع سامرا دارای ۱۶ ورودی اصلی بود که ۶ ورودی در ضلع شرقی، ۵ ورودی در ضلع غربی، ۲ ورودی در ضلع جنوبی (نزدیک محراب) و ۳ ورودی در ضلع شمالی قرار داشتند. فضای داخلی مسجد شامل ۱۷ راهرو بود که ۹ دالان آن در بخش حرم (شبستان اصلی) قرار داشت. این دالان ها توسط ۴۶۴ ستون حمایت می شدند که در آرایشی منظم و باشکوه قرار گرفته بودند. ارتفاع فضای داخلی مسجد به ۱۱ متر می رسید که حس عظمت و شکوه را در دل نمازگزاران القا می کرد.

مصالح و تکنیک های ساخت

در معماری سامرا، بر خلاف مناطق دیگر، از سنگ به ندرت استفاده می شد. مسجد جامع سامرا نیز از این قاعده مستثنی نبود و به طور غالب با استفاده از آجر و گچ ساخته شده است. قوس های عظیم مسجد به طور مستقیم بر روی پایه های خشتی پوشیده از گچ قرار می گرفتند. سقف مسجد نیز از مصالح ابتدایی تری مانند چوب و کاهگل ساخته شده بود که بر روی ستون های آجری پوشیده از گچ قرار می گرفت. این روش ساخت، سبکی خاص را در معماری عباسیان، به ویژه در سامرا، پدید آورد.

حیاط و وضوخانه

حیاط وسیع مسجد، بخش مرکزی و باز مجموعه را تشکیل می داد که از چهار طرف توسط ایوان هایی چهار ردیفی احاطه شده بود. در مرکز این حیاط، یک فواره آب بزرگ گنبدی شکل قرار داشت که با موزاییک ها و سنگ های تزئینی آراسته شده بود و گفته می شود که آب آن هرگز قطع نمی شد. این آبنما برای وضو گرفتن نمازگزاران و زیبایی بصری حیاط طراحی شده بود. جهت گیری کلی بنا و به ویژه محراب، به سمت قبله (مکه) بود.

تزئینات

تزئینات داخلی مسجد سامرا، با وجود سادگی نسبی مصالح، از ظرافت و زیبایی خاصی برخوردار بود. کنده کاری های گچی با طرح های گلدار و هندسی، دیوارهای داخلی را مزین کرده بودند. روشنایی فضای داخلی از طریق یک ردیف پنجره تأمین می شد که نور طبیعی را به داخل هدایت می کرد. برخی مورخان عرب گزارش داده اند که دیوارهای مسجد با صفحات لعابدار یا شیشه ای آبی تیره پوشیده شده بودند. کشفیات باستان شناسان عراقی از قطعات شکسته شیشه آبی تیره در محوطه مسجد، این ادعا را تأیید می کند که نشان دهنده استفاده از عناصر تزئینی رنگی و براق در فضای داخلی بوده است.

محراب و کوشک

محراب مسجد جامع سامرا دارای شکل مستطیلی بود که در دیوار قبله قرار داشت و جهت نماز را مشخص می کرد. در پشت محراب، کوشکی (ساختمانی کوچک یا پاویون) قرار داشت که احتمالاً برای خلیفه یا مقامات بلندپایه در نظر گرفته شده بود. این کوشک و محراب، با تزئینات خاص خود، مرکز توجه و نقطه اوج زیبایی در فضای داخلی مسجد به شمار می رفتند.

مناره ملویه: نگین سامرا و الگویی بی نظیر

مناره ملویه، بدون شک، برجسته ترین و شناخته شده ترین بخش مسجد جامع سامرا است. این سازه خارق العاده، با شکل حلزونی و عظمت خود، به نمادی از معماری اسلامی و شهر سامرا تبدیل شده است.

وجه تسمیه و شهرت

ملویه در زبان عربی به معنای پیچاپیچ یا حلزونی است که به شکل منحصر به فرد این مناره اشاره دارد. این نام گذاری، به دلیل فرم مارپیچ و پلکان خارجی آن است که مناره را از دیگر سازه ها متمایز می کند. شهرت جهانی ملویه به خاطر همین فرم خاص و ابعاد بی نظیر آن است که از زمان ساخت تا کنون، همواره به عنوان یکی از عجایب معماری به شمار می رود.

موقعیت و ابعاد دقیق

مناره ملویه بر روی محور مرکزی مسجد قرار گرفته و در فاصله ۲۷.۳۰ متری از دیوار شمالی آن واقع شده است. ارتفاع این مناره حدود ۵۰ متر (طبق برخی منابع ۵۳ متر) است که در زمان خود بلندترین مناره جهان اسلام بود و امروزه نیز یکی از بلندترین مناره های تاریخی به شمار می رود. این سازه از جنس آجر و سنگ بنا شده است که به استحکام و پایداری آن در طول قرون کمک کرده است.

ساختار حلزونی و جزئیات پله ها

مناره ملویه بر روی دو سکوی مربعی شکل بنا شده است. سکوی مربعی اول و زیرین به ضلع ۳۱.۳۰ متر و ارتفاع ۲.۵ متر، دارای ۶ در در ضلع جنوبی (رو به مسجد) و ۹ در در سه جهت دیگر (هر جهت سه در) است و شامل ۳۳ طاقچه می شود. سکوی دوم که بر روی سکوی اول قرار دارد، کوچک تر است و ابعاد آن ۳۰.۱۰ متر طول و ۱.۶۰ متر ارتفاع دارد. ارتفاع کلی پایه مناره به ۴.۱۰ متر می رسد.

پلکان آجری شیب داری به طول ۲۵ متر و عرض ۱۲ متر، این سکوها را به مسجد متصل می کرده است. بدنه اصلی مناره، که فرم مارپیچ آن را تشکیل می دهد، در پنج طبقه ساخته شده است. در هر طبقه، مساحت بدنه نسبت به طبقه قبلی کاهش می یابد و این کاهش مساحت به شکل مخروطی حلزونی به سمت بالا ادامه پیدا می کند. ارتفاع طبقات به ترتیب زیر است:

• طبقه اول: ۱۰.۲۰ متر
• طبقه دوم: ۸.۱۲ متر
• طبقه سوم: ۸.۸۳ متر
• طبقه چهارم: ۸.۱۰ متر
• طبقه پنجم: ۵.۴۰ متر

بر روی طبقه پنجم، سازه ای به ارتفاع ۵.۴۰ متر و به شکل استوانه قرار دارد که دارای هشت انحنا و قوس های نوک دار است. این قوس ها به دلیل شکل استوانه ای بخش بالایی، اندازه های متفاوتی دارند. پلکان حلزونی مناره دارای ۳۹۹ پله است که از وسط سمت جنوبی مناره (جایی که پلکان شیب دار به پایان می رسد) آغاز شده و تا بالای مناره ادامه می یابد. اندازه پله ها بین ۲.۵ متر در ۵۷ سانتی متر و ۱.۹۰ متر در ۶۵ سانتی متر متغیر است. پایان این پلکان به ورودی ای با سقف آجری طاق دار می رسد که در یکی از انحناهای بخش بالایی قرار دارد و از آنجا یک راه پله پرشیب (۲۲ پله) به بالاترین نقطه مناره منتهی می شود.

مناره ملویه، با ۳۹۹ پله حلزونی شکل خود، نه تنها یک شاهکار مهندسی و معماری دوران عباسی است، بلکه نمادی از تلاش برای رسیدن به آسمان و اوج گیری هنر اسلامی در آن دوران به شمار می رود.

الهام گیری های معماری و نظریه ها

شکل منحصر به فرد مناره ملویه همواره موضوع بحث و نظریه پردازی معماران و باستان شناسان بوده است. برخی از نظریه ها بر این باورند که این مناره از زیگورات های بین النهرین باستان، مانند زیگورات اور یا زیگورات چغازنبیل در ایران، الهام گرفته است. این نظریه به شباهت فرم مارپیچی و پله های خارجی اشاره دارد. با این حال، برخی دیگر این ایده را به دلیل عدم وجود زیگورات های سالم و قابل مشاهده در آن دوران رد می کنند.

نظریه دیگری که توسط اولگ گرابار، باستان شناس و تاریخ نگار برجسته، مطرح شده است، به تأثیرپذیری مناره ملویه از برج های مراقبت و آتش ساسانی در ایران اشاره دارد. برج هایی مشابه برج شهر گور (فیروزآباد) که دسترسی به بالای آن ها از طریق نردبان یا پلکان های پرشیب صورت می گرفته و کاربرد مراقبتی یا ارتباطی داشته اند، می توانسته اند الهام بخش این فرم معماری باشند. چیزی که مشخص است، عدم ارتباط این سبک معماری با شیوه های کلاسیک رومی یا معماری مسیحی است و می توان آن را یک نوآوری خاص در جهان اسلام دانست.

اهمیت و جایگاه تاریخی

در زمان ساخت، مناره ملویه بلندترین مناره در جهان اسلام بود و اهمیت فراوانی داشت. حتی پس از ساخت مناره های بلندتر در قرون بعدی، این مناره برای مدت ها دوازدهمین مناره بلند جهان اسلام محسوب می شد. جایگاه تاریخی آن نه تنها به دلیل ابعاد و فرم خاص، بلکه به دلیل تأثیرات عمیقش بر معماری پس از خود، بسیار برجسته است.

بناهای مشابه و تاثیرات آن: میراثی برای آیندگان

معماری خاص سامرا و به ویژه مناره ملویه، تأثیرات قابل توجهی بر بناهای پس از خود گذاشت، هرچند که این سبک به دلایل مختلف، فراگیر نشد و نمونه های مشابه آن اندک هستند.

مسجد ابودلف و قصر تاج

در خود شهر سامرا، مناره ای دیگر با ساختاری مشابه ملویه در کنار مسجد ابودلف ساخته شد که نشان دهنده تکرار این سبک در همان دوره است. همچنین، گنبدی شبیه به مناره ملویه در نزدیکی قصر تاج، که به قبه الحمار (گنبد الاغ) معروف بود، ساخته شد. علت این نامگذاری، حکایتی است که خلیفه سوار بر الاغ کوچکی از پلکان آن بالا می رفته است.

مسجد ابن طولون در قاهره

یکی از بارزترین نمونه های تأثیرپذیری از معماری سامرا و به خصوص مناره ملویه، مسجد ابن طولون در قاهره، مصر است. احمد بن طولون، بنیان گذار این مسجد، دوران جوانی خود را در سامرا سپری کرده بود و به شدت تحت تأثیر معماری این شهر قرار گرفت. مناره مسجد ابن طولون، با ساختار مارپیچ و پلکان خارجی خود، شباهت زیادی به ملویه دارد و نمادی از انتقال سبک معماری سامرا به مناطق دیگر جهان اسلام است.

تاثیر بر معماری شرق و دلایل کاهش محبوبیت

شیوه ساخت برج های مارپیچ، حتی به شرق دور نیز راه یافت. در قرون یازدهم و سیزدهم میلادی، این سبک یکی از ویژگی های سازه های سلطنتی در چین بود که نشان دهنده نفوذ و تبادل فرهنگی گسترده در آن دوران است. با این حال، پس از دوره اول عباسی، محبوبیت این سبک معماری کاهش یافت. معماران دوره های بعد، این شیوه را نامأنوس و غیرعملی می دیدند و به سمت طراحی های متعارف تر و کاربردی تر روی آوردند. این امر باعث شد که نمونه های مشابه مسجد سامرا و مناره ملویه بسیار کم باشند و آن ها به عنوان بناهای منحصر به فرد در تاریخ معماری جهان شناخته شوند.

وضعیت کنونی و تلاش ها برای حفاظت: چالش ها و امیدها

با وجود عظمت تاریخی و معماری، مسجد جامع سامرا و مناره ملویه امروزه با چالش های جدی در زمینه حفاظت و نگهداری روبرو هستند.

بقایای موجود و مشکلات و آسیب ها

امروزه از مسجد جامع سامرا تنها دیوارهای بیرونی و مناره ملویه به طور عمده باقی مانده اند. فضای داخلی مسجد به شدت آسیب دیده و تجسم آن دشوار است. پله های بیرونی مناره در وضعیت ناپایداری قرار دارند و بخش هایی از آن ریزش کرده است. متأسفانه، یادگاری نویسی بازدیدکنندگان بر روی دیواره های مناره نیز به این آسیب ها افزوده است. علاوه بر این، مسجد در برابر عوامل طبیعی مانند آب و هوای شرجی عراق و فرسایش، و همچنین عوامل انسانی نظیر بمب گذاری سال ۲۰۰۵ و حملات تروریستی اخیر (به ویژه حملات داعش) آسیب پذیر است. در حال حاضر، مسجد قابل استفاده نیست و بازدید از فضای داخلی آن امکان پذیر نیست.

اقدامات حفاظتی و مرمت

با توجه به اهمیت تاریخی این بنا، تلاش هایی برای حفاظت و مرمت آن صورت گرفته است. در سال ۱۹۳۶ میلادی، هیئتی به منظور صیانت و مراقبت از مسجد تشکیل شد که نقش مهمی در محافظت از آن ایفا کرد. سپس، در سال ۱۹۷۰ میلادی، مدیریت آثار عامه عراق به اهمیت این بنا مجدداً توجه کرد و گروهی از کارمندان متخصص را برای ترمیم مناره و بخش های دیگر مسجد اعزام کرد. این گروه اقداماتی نظیر مرمت بخش هایی که دچار نفوذ رطوبت شده بودند، گچ کاری کف مناره برای جلوگیری از تکرار این مشکل، جایگزینی آجرهای قدیمی با آجرهای جدید، بازسازی پلکان جنوبی برای صعود آسان تر و ترمیم پلکان مارپیچ اصلی را انجام دادند. همچنین، قوس ها و منحنی های بالای مناره بازسازی شده و نوک مناره در برابر عوامل مخرب طبیعی مقاوم سازی شد. با این حال، طرح کشیدن حصار آهنین به دور مناره برای افزایش امنیت آن، هرگز به طور کامل اجرایی نشد.

توافق یونسکو و دولت عراق

در سال ۲۰۰۷، مسجد سامرا به دلیل اهمیت بی نظیر تاریخی و معماری خود، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این ثبت جهانی، اهمیت حفظ این بنا را در سطح بین المللی برجسته کرد. در سال ۲۰۱۵، یونسکو و دولت عراق توافق نامه ای را با هدف حفاظت و بازسازی این مجموعه تاریخی امضا کردند که به موجب آن، تلاش ها برای مرمت و نگهداری مسجد جامع سامرا و محوطه تاریخی آن سرعت بیشتری گرفت.

نکات ایمنی برای بازدیدکنندگان

با توجه به وضعیت کنونی و آسیب پذیری بنا، در صورت امکان بازدید از مسجد، رعایت نکات ایمنی ضروری است. متأسفانه، در گذشته حوادثی نظیر سقوط یک گردشگر از بالای مناره در سال ۲۰۱۷ رخ داده است که نشان دهنده خطرات احتمالی و نیاز به احتیاط فراوان است. بازدیدکنندگان باید به هشدارهای محلی و دستورالعمل های حفاظتی توجه کنند.

مسجد سامرا در فهرست میراث جهانی یونسکو

ثبت مسجد سامرا در فهرست میراث جهانی یونسکو، نقطه عطفی در تاریخ حفاظت از این بنای باستانی بود. در سال ۲۰۰۷، این مسجد به دلیل ارزش های فرهنگی، تاریخی و معماری بی بدیلش، به عنوان یک سایت میراث جهانی به رسمیت شناخته شد. معیارهای یونسکو برای ثبت این بنا شامل موارد زیر است:

• مسجد سامرا یک شاهکار از نبوغ خلاقانه انسانی است. (معیار I)
• این بنا تبادل مهمی از ارزش های انسانی در یک دوره زمانی یا در یک منطقه فرهنگی خاص را نشان می دهد، در توسعه معماری، فناوری، هنرهای یادمانی، شهرسازی یا طراحی چشم انداز. (معیار II)
• نمایانگر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا ناپدید شده است. (معیار III)

این ثبت جهانی، نه تنها به افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت این میراث کمک می کند، بلکه تعهد بین المللی برای حفظ و نگهداری آن برای نسل های آینده را نیز تضمین می کند. این موضوع، حمایت های مالی و فنی را برای پروژه های مرمت و بازسازی فراهم می آورد و به حفاظت از این گنجینه بی نظیر معماری اسلامی کمک شایانی می کند.

نتیجه گیری: یادآور شکوه از دست رفته

مسجد جامع سامرا و مناره باشکوه ملویه، فراتر از یک بنای تاریخی، نمادی از دوران طلایی تمدن اسلامی و خلافت عباسیان هستند. این سازه عظیم که روزگاری بزرگترین مسجد جهان اسلام بود، با معماری منحصر به فرد خود، به ویژه مناره حلزونی شکلش، جایگاه ویژه ای در تاریخ هنر و معماری جهان دارد. بقایای این مسجد، یادآور شکوه از دست رفته سامرا و تمدنی است که دانش، هنر و فرهنگ را در اوج خود به نمایش گذاشت.

با وجود آسیب های فراوان ناشی از حملات تاریخی و بلایای طبیعی، تلاش های بین المللی و ملی برای حفظ و مرمت این میراث ارزشمند ادامه دارد. ثبت جهانی یونسکو، اهمیت بین المللی این بنا را تأکید کرده و امید به حفظ آن برای نسل های آینده را زنده نگه می دارد. مسجد سامرا نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران تاریخ و معماری، بلکه برای گردشگران و علاقه مندان به فرهنگ و هنر اسلامی، مقصدی بی بدیل و الهام بخش به شمار می رود و نقش مهمی در گردشگری مذهبی و تاریخی عراق ایفا می کند. حمایت از این تلاش ها برای حفظ این یادگار ارزشمند، وظیفه ای همگانی است تا این شاهکار معماری برای آیندگان نیز پابرجا بماند.