در چه شرایطی مرد میتواند مهریه ندهد

مرد تنها در شرایط قانونی و مشخصی می تواند از پرداخت مهریه معاف شود یا بخشی از آن را نپردازد. این موارد شامل بطلان عقد نکاح و عدم نزدیکی، فسخ نکاح به دلایل خاص و عدم نزدیکی، فوت زن قبل از تعیین مهریه و نزدیکی، یا ابراء مهریه توسط زن با رضایت کامل اوست.

مهریه، یکی از مهم ترین حقوق مالی زن است که به محض جاری شدن عقد نکاح، چه دائم و چه موقت، به مالکیت او در می آید. این حق، پشتوانه مالی و اقتصادی زن در طول زندگی مشترک و پس از آن محسوب می شود. با وجود این، ابهامات و باورهای غلط زیادی در جامعه در مورد شرایط تعلق یا عدم تعلق مهریه وجود دارد که می تواند منجر به اختلافات و مشکلات حقوقی فراوان شود. بسیاری از افراد، به ویژه مردان، به دنبال پاسخ این پرسش هستند که در چه شرایطی می توانند از پرداخت مهریه معاف شوند یا تنها بخشی از آن را بپردازند و چگونه می توانند این امر را به صورت قانونی پیگیری کنند.

این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و دقیق برای درک شرایط قانونی است که مرد ممکن است از پرداخت مهریه معاف شود یا تنها بخشی از آن را بپردازد. با بررسی دقیق و مستند تمامی شرایط قانونی و حقوقی که بر اساس قوانین مدنی و رویه قضایی ایران، مرد ممکن است از پرداخت کامل یا بخشی از مهریه معاف شود، تلاش می کنیم مفاهیم پیچیده حقوقی را شفاف سازی کنیم. دفع باورهای نادرست و ارائه اطلاعات دقیق و کاربردی از اهداف اصلی این محتوا است تا همه مخاطبان، از زوجین در آستانه ازدواج گرفته تا افرادی که درگیر اختلافات خانوادگی یا پرونده های حقوقی هستند، با آگاهی کامل، تصمیمات حقوقی صحیح و آگاهانه اتخاذ کنند. شناخت این شرایط، نه تنها برای مردان که ممکن است به دنبال معافیت از پرداخت مهریه باشند، بلکه برای زنان نیز جهت آگاهی از حقوق خود و مواردی که می تواند بر آن تأثیر بگذارد، ضروری است.

مبانی قانونی مهریه و انواع آن

برای درک بهتر شرایط عدم پرداخت مهریه، ابتدا باید با مبانی قانونی مهریه و انواع آن آشنا شد. مهریه، تعهد مالی است که مرد در زمان عقد نکاح بر عهده می گیرد و به زن تعلق می گیرد. این حق، از لحظه عقد، جزء اموال زن محسوب می شود و او حق تصرف کامل در آن را دارد.

اصل مالکیت زن بر مهریه بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی

ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران به صراحت بیان می کند که «به محض عقد، زن مالک مهریه می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید.» این ماده، اساس حقوقی مالکیت زن بر مهریه را تشکیل می دهد. یعنی همین که صیغه عقد جاری شد و عقد نکاح صحیحاً واقع گشت، زن مالک مهریه می شود. این مالکیت به او اجازه می دهد که هر زمان که بخواهد، چه در طول زندگی مشترک و چه پس از جدایی، مهریه خود را مطالبه و دریافت کند و هرگونه دخل و تصرفی در آن داشته باشد. این حق حتی قبل از شروع زندگی مشترک یا وقوع نزدیکی نیز پابرجاست.

مهریه می تواند به دو صورت کلی تعیین شود که در نحوه مطالبه و زمان پرداخت آن تأثیرگذار است:

• مهریه عندالمطالبه: در این حالت، زن هر زمان که بخواهد می تواند مهریه خود را مطالبه کند و مرد مکلف به پرداخت آن است. در صورت عدم پرداخت، زن می تواند از طریق قانونی اقدام به توقیف اموال مرد یا درخواست حکم جلب کند (با رعایت سقف ۱۱۰ سکه برای حکم جلب).
• مهریه عندالاستطاعه: در این نوع مهریه، پرداخت آن منوط به توانایی مالی مرد است. یعنی زن زمانی می تواند مهریه را مطالبه کند که ثابت شود مرد توانایی مالی برای پرداخت آن را دارد. البته این به معنای عدم تعلق مهریه نیست، بلکه به معنای مشروط بودن زمان پرداخت به استطاعت مالی مرد است. در مهریه عندالاستطاعه، تا زمانی که توانایی مالی مرد ثابت نشود، حکم جلب یا توقیف اموال برای او صادر نخواهد شد، مگر اینکه زن بتواند اموالی از مرد را معرفی کند که جزء مستثنیات دین نباشد.

مستثنیات دین: اموالی که مرد نمی تواند برای مهریه توقیف کند

هنگامی که زن مهریه خود را مطالبه می کند و مرد توانایی پرداخت یکجا را ندارد یا از پرداخت آن خودداری می کند، زن می تواند تقاضای توقیف اموال مرد را از طریق دادگاه یا اجرای ثبت داشته باشد. با این حال، قانون مواردی را تحت عنوان مستثنیات دین در نظر گرفته است که حتی در صورت مطالبه مهریه یا سایر بدهی ها، قابل توقیف نیستند. این موارد برای حفظ حداقل زندگی شرافتمندانه بدهکار و افراد تحت تکفل او ضروری محسوب می شوند.

مستثنیات دین بر اساس ماده ۲۴ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی شامل موارد زیر است:

• منزل مسکونی که عرفاً در شأن محکوم علیه در حالت اعسار او باشد.
• اثاثیه مورد نیاز زندگی که برای رفع حوائج ضروری محکوم علیه و افراد تحت تکفل او لازم است.
• آذوقه موجود به قدر احتیاج یک ماه محکوم علیه و افراد تحت تکفل او.
• وسایل و ابزار کار (کشاورزی، حرفه ای، صنعتی) که برای امرار معاش محکوم علیه ضروری است.
• تلفن مورد نیاز.
• مبلغی که در قانون برای پرداخت دیه یا جزای نقدی تعیین شده است.
• برخی کتب و ابزار علمی و پژوهشی متناسب با شأن علمی.

هدف از این قانون، جلوگیری از بروز مشکلات حاد معیشتی برای مرد و خانواده اش است تا در پی اجرای مهریه، زندگی او کاملاً مختل نشود. بنابراین، زن نمی تواند اموالی را که در دسته مستثنیات دین قرار می گیرند، برای وصول مهریه توقیف کند.

شرایط سقوط کامل مهریه (عدم تعلق مهریه به زن)

همانطور که ذکر شد، اصل بر تعلق مهریه به زن است و مرد مکلف به پرداخت آن است. اما در شرایط بسیار خاص و محدودی، ممکن است مهریه به طور کامل ساقط شده و مرد از پرداخت آن معاف شود. این موارد استثنایی هستند و نیازمند اثبات دقیق در مراجع قضایی هستند.

۱. بطلان عقد نکاح و عدم نزدیکی (ماده ۱۰۸۹ قانون مدنی)

یکی از مهم ترین شرایطی که می تواند منجر به سقوط کامل مهریه شود، بطلان عقد نکاح است، مشروط بر آنکه بین زوجین نزدیکی واقع نشده باشد. عقد باطل، عقدی است که از ابتدا فاقد شرایط صحت بوده و به همین دلیل هیچ اثر حقوقی بر آن مترتب نیست و از ابتدا هیچ تعهد مهریه ای ایجاد نمی کند.

• تعریف عقد باطل: عقدی که از نظر شرعی و قانونی صحیح نبوده و از ابتدا باطل است. به عنوان مثال، ازدواج با محارم (مانند خواهر یا مادر همسر)، ازدواج دوم زن شوهردار بدون طلاق قبلی و در زمان عده، یا ازدواج با افرادی که از موانع نکاح محسوب می شوند (مانند ازدواج با خواهر همسر، تا زمانی که همسر اول در قید حیات است و در عقد مرد).
• شرط اصلی سقوط کامل مهریه: برای اینکه مهریه در عقد باطل به طور کامل ساقط شود، عدم وقوع نزدیکی (دخول) بین زوجین شرط اساسی است. اگر نزدیکی واقع شده باشد، وضعیت متفاوت خواهد بود.
• وضعیت مهریه در صورت وقوع نزدیکی در عقد باطل به جهل از بطلان (مهرالمثل): اگر عقد نکاح باطل بوده باشد، اما زوجین به این بطلان جاهل باشند (یعنی ندانند که عقدشان باطل است) و نزدیکی نیز واقع شده باشد، در این صورت به زن مهرالمثل تعلق می گیرد. مهرالمثل، مهریه ای است که با توجه به وضعیت زن از نظر شأن، تحصیلات، موقعیت خانوادگی و عرف منطقه تعیین می شود و ربطی به مهریه توافق شده در عقد باطل ندارد. این نوع مهریه برای جبران ضرر زن در نظر گرفته شده است.

۲. فسخ نکاح به دلایل خاص و عدم نزدیکی (ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی)

فسخ نکاح نیز یکی دیگر از راه های پایان دادن به عقد است که با طلاق تفاوت دارد. فسخ به دلیل وجود عیوبی خاص در یکی از زوجین یا تدلیس (فریب) صورت می گیرد و نیازی به صیغه طلاق و تشریفات آن ندارد. ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی مقرر می دارد: هر گاه عقد نکاح قبل از نزدیکی به جهتی فسخ شود، زن مستحق هیچگونه مهری نخواهد بود، مگر در صورتی که علت فسخ، عنن باشد که در این صورت زن مستحق نصف مهریه است.

• تعریف فسخ نکاح: فسخ نکاح زمانی اتفاق می افتد که یکی از طرفین عقد به دلیل وجود عیوب مشخصی در طرف مقابل، حق فسخ داشته باشد. این عیوب در قانون مدنی ذکر شده اند.
• عیوب موجب حق فسخ: برای مرد، عیوبی مانند جنون (دیوانگی)، خصاء (اختیار نداشتن قوای جنسی)، عنن (ناتوانی جنسی)، مقطوع الذکر بودن. برای زن، عیوبی مانند جنون، قرن (وجود استخوان در فرج)، برص (بیماری پوستی لک و پیس)، جذام (بیماری پوستی مزمن)، افضاء (یکی شدن مجاری ادرار و حیض) و زمین گیری.
• شرط اصلی سقوط مهریه در فسخ: در اغلب موارد فسخ نکاح، اگر نزدیکی (دخول) قبل از فسخ واقع نشده باشد، مهریه به زن تعلق نمی گیرد. این بدان معناست که در صورت فسخ نکاح به دلیل هر یک از عیوب ذکر شده، اگر نزدیکی صورت نگرفته باشد، مرد از پرداخت مهریه معاف خواهد بود.
• استثنای مهم: فسخ نکاح به دلیل عنن بودن مرد: تنها استثنای این قاعده، فسخ نکاح به دلیل عنن بودن مرد (ناتوانی جنسی) است. در این حالت، حتی اگر نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود. این استثنا برای حمایت از زن در برابر ناتوانی جنسی مرد در نظر گرفته شده است و حق او را برای دریافت بخشی از مهریه حفظ می کند.

۳. فوت یکی از زوجین قبل از تعیین مهریه و قبل از نزدیکی (ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی)

ماده ۱۰۸۸ قانون مدنی به شرایط خاصی اشاره دارد که اگر در نکاح دائم، مهر تعیین نشده باشد و یکی از زوجین قبل از نزدیکی و قبل از تعیین مهر فوت کند، زن مستحق هیچ مهری نخواهد بود. این ماده در واقع شرایط تعیین تکلیف مهریه در نکاح هایی که مهر در آن ها مشخص نشده را بیان می کند.

• شرح این ماده و شرایط آن: این حالت زمانی رخ می دهد که عقد دائم جاری شده، اما میزان مهریه در آن قید نشده است (عقد با مهرالمسمی، مهرالمثل و مهرالمتعه متفاوت است). سپس، قبل از اینکه مهریه به صورت رسمی یا با توافق طرفین تعیین شود و همچنین قبل از وقوع نزدیکی، یکی از زوجین فوت می کند. در این صورت، مهریه به زن تعلق نمی گیرد و ورثه زن نمی توانند آن را مطالبه کنند.
• تأکید بر دو شرط همزمان: «فوت قبل از تعیین مهر» و «قبل از نزدیکی» دو شرط لازم و همزمان برای سقوط کامل مهریه در این حالت هستند. اگر یکی از این دو شرط محقق نشود، حکم متفاوت خواهد بود. مثلاً اگر مهر تعیین نشده باشد و نزدیکی صورت گرفته باشد و سپس زن فوت کند، به ورثه او مهرالمثل تعلق می گیرد.
• توضیح تفاوت با مهرالمثل در شرایط دیگر: این حالت را نباید با شرایطی که «مهرالمثل» تعیین می شود، اشتباه گرفت. مثلاً اگر در عقد دائم، مهر تعیین نشده باشد اما نزدیکی صورت بگیرد و سپس طلاق واقع شود، به زن مهرالمثل تعلق می گیرد.

۴. ابراء مهریه توسط زن

یکی دیگر از راه های سقوط کامل مهریه، ابراء مهریه توسط خود زن است. ابراء به معنای ساقط کردن دین یا طلب است. این عمل حقوقی، در صورتی که با رعایت شرایط قانونی انجام شود، باعث می شود که مرد از پرداخت مهریه به طور کامل بری الذمه شود.

• تعریف ابراء: ابراء، عملی حقوقی است که طی آن زن به رضایت و اختیار کامل، مهریه خود را به مرد می بخشد و او را از پرداخت آن بری الذمه می کند. این عمل، یک طرفه است و نیازی به قبول مرد ندارد، اما برای صحت آن باید شرایطی رعایت شود.
• شرایط صحت ابراء:
  • اهلیت: زن باید از نظر قانونی دارای اهلیت کامل باشد؛ یعنی عاقل، بالغ و رشید باشد. به این معنی که توانایی تشخیص نفع و ضرر خود را داشته باشد و تحت تأثیر احساسات آنی یا فشار قرار نگرفته باشد. برای مثال، ابراء مهریه توسط زنی که رشید نیست (قادر به تشخیص مصلحت مالی خود نیست)، باطل است.
  • قصد و رضای کامل: مهم ترین شرط، وجود قصد و رضایت واقعی و کامل زن است. هرگونه اکراه، اجبار، تهدید یا فریب، ابراء را باطل می کند. اثبات این رضایت کامل در مراجع قضایی بسیار اهمیت دارد و بار اثبات آن بر عهده مرد است.
• تفاوت ابراء با هبه (بخشش با قابلیت رجوع): بسیاری از افراد ابراء را با هبه اشتباه می گیرند. در ابراء، دین به طور قطعی ساقط می شود و زن دیگر نمی تواند از بخشش خود رجوع کند، چرا که دین ساقط شده و چیزی برای رجوع باقی نمانده است. اما در هبه (بخشش مهریه)، اگر مهریه عین معین باشد و هنوز موجود باشد، زن می تواند در صورتی که قصد رجوع داشته باشد، از هبه خود رجوع کرده و مهریه را پس بگیرد. تمییز این دو از یکدیگر بسیار حائز اهمیت است و باید به نوع سند و الفاظ به کار رفته در آن دقت کرد.
• لزوم اثبات ابراء: ابراء مهریه باید به وضوح و با دلایل کافی (مانند سند رسمی یا شهادت شهود معتبر) در دادگاه اثبات شود. صرف یک دست نوشته عادی ممکن است در مراجع قضایی با چالش مواجه شود و اعتبار آن مورد تردید قرار گیرد.

باید به این نکته مهم توجه داشت که مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن عقد نکاح به زن تعلق می گیرد و موارد سقوط کامل آن بسیار محدود و استثنایی هستند. هرگونه ادعای عدم پرداخت مهریه نیازمند دلایل محکم قانونی و اثبات دقیق در دادگاه است.

شرایط پرداخت نصف مهریه

در برخی موارد، مهریه به طور کامل ساقط نمی شود، اما قانونگذار شرایطی را پیش بینی کرده است که مرد می تواند تنها نیمی از آن را بپردازد. این شرایط نیز به صراحت در قانون مدنی مشخص شده اند و برای حفظ حقوق هر دو طرف در نظر گرفته شده اند.

۱. طلاق قبل از نزدیکی (ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی)

یکی از رایج ترین شرایطی که منجر به پرداخت نصف مهریه می شود، طلاق قبل از وقوع نزدیکی (دخول) است. نزدیکی به معنای برقراری رابطه زناشویی کامل است. ماده ۱۰۹۲ قانون مدنی به وضوح این حکم را بیان می کند: «هر گاه شوهر قبل از نزدیکی، زن خود را طلاق دهد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود؛ و اگر شوهر بیش از نصف مهر را قبلاً داده باشد، حق دارد مازاد از نصف را عیناً یا مثلاً یا قیمتاً استرداد کند.»

• توضیح: اگر زوجین پس از عقد و قبل از اینکه نزدیکی و رابطه زناشویی کامل بینشان برقرار شود، تصمیم به جدایی بگیرند و طلاق واقع شود، در این صورت زن تنها مستحق نیمی از مهریه ای است که در عقدنامه تعیین شده است. این حکم صرف نظر از اینکه چه کسی درخواست طلاق داده باشد (مرد یا زن) و یا علت طلاق چه باشد، جاری است.
• نحوه استرداد مابقی مهریه: اگر مرد پیش از طلاق و قبل از نزدیکی، تمام یا بیش از نیمی از مهریه را به زن پرداخت کرده باشد (مثلاً مهریه ۱۰۰ سکه بوده و مرد ۵۰ سکه یا بیشتر پرداخت کرده باشد و سپس قبل از نزدیکی طلاق واقع شود)، حق دارد مبلغ اضافی را از زن باز پس گیرد. این بازپس گیری می تواند به صورت عین مهریه (اگر مهریه عین معین باشد، مانند یک قطعه طلا) یا معادل آن (مثل یا قیمت) صورت گیرد.

۲. فسخ نکاح به دلیل عنن بودن مرد، حتی با عدم نزدیکی

همانطور که قبلاً در بخش سقوط کامل مهریه اشاره شد، فسخ نکاح به دلیل عنن بودن مرد (ناتوانی جنسی) یک استثنای مهم در ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی است. در این حالت، حتی اگر نزدیکی بین زوجین واقع نشده باشد، زن مستحق نصف مهریه خواهد بود.

عنن بودن مرد به معنای ناتوانی او در برقراری رابطه جنسی است که این موضوع باید توسط پزشک قانونی تأیید شود. در صورتی که این ناتوانی اثبات شود و زن به همین دلیل حق فسخ نکاح پیدا کند و اقدام به فسخ نماید، با وجود اینکه نزدیکی صورت نگرفته است، زن مستحق نیمی از مهریه خواهد بود. هدف قانونگذار از این حکم، حمایت از زن در شرایطی است که مرد دچار ناتوانی جنسی بوده و حق فسخ نکاح برای زن ایجاد می شود تا زن بدون بهره مندی از حقوق مالی خود از این وضعیت خارج نشود.

باورهای غلط و شرایطی که بر مهریه تأثیری ندارند

در جامعه، باورهای غلط زیادی در مورد مهریه و شرایطی که می تواند باعث عدم تعلق آن شود، وجود دارد. بسیاری از این تصورات، اساس قانونی ندارند و صرفاً شایعاتی بی اساس هستند. شناخت این موارد برای جلوگیری از سردرگمی و اتخاذ تصمیمات نادرست حقوقی بسیار ضروری است. در ادامه به برخی از این موارد اشاره می کنیم تا تصورات نادرست اصلاح شود.

۱. عدم تمکین زن (ناشزه بودن)

برخلاف باور عمومی، عدم تمکین زن (ناشزه بودن) به هیچ وجه باعث سقوط اصل مهریه نمی شود و مهریه همچنان به او تعلق خواهد گرفت.

• توضیح: تمکین، به معنای انجام وظایف زناشویی از سوی زن است که شامل تمکین عام (سکونت در منزل مشترک و اطاعت از تصمیمات کلی مرد) و تمکین خاص (برقراری رابطه زناشویی) می شود. اگر زن بدون دلیل موجه از انجام این وظایف خودداری کند، «ناشزه» محسوب می شود.
• تأثیر عدم تمکین: عدم تمکین تنها موجب سقوط نفقه (حقوق مالی مربوط به هزینه های زندگی روزمره مانند خوراک، پوشاک، مسکن و درمان) می شود. به عبارت دیگر، مرد در دوران عدم تمکین زن، تکلیفی به پرداخت نفقه او ندارد، اما اصل مهریه همچنان به قوت خود باقی است و زن در هر زمان می تواند آن را مطالبه کند.
• حق حبس زن: اگر زن باکره باشد و مهریه خود را به طور کامل دریافت نکرده باشد، می تواند از حق حبس خود استفاده کند. به این معنی که می تواند تا زمانی که تمام مهریه اش را دریافت نکرده، از تمکین خاص (رابطه زناشویی) خودداری کند، بدون آنکه ناشزه محسوب شود و نفقه او نیز ساقط نخواهد شد.

۲. خیانت زن (ارتکاب زنا یا روابط نامشروع)

یکی از بزرگ ترین باورهای غلط و متأسفانه رایج در جامعه این است که در صورت خیانت زن به همسرش، مهریه او ساقط می شود. این تصور، از نظر قانونی کاملاً اشتباه است.

• توضیح صریح: حتی اگر خیانت زن، اعم از ارتکاب زنا یا برقراری روابط نامشروع، به طور کامل در دادگاه اثبات شود و مجازات قانونی نیز برای او در نظر گرفته شود، هیچ تأثیری بر حق او برای دریافت مهریه ندارد. مهریه یک حق مالی است که به محض عقد نکاح به زن تعلق می گیرد و اقدامات بعدی او، حتی اگر جرم باشد، نمی تواند این حق را از بین ببرد یا کاهش دهد. مرد همچنان مکلف به پرداخت مهریه است.
• تدلیس در ازدواج و ارتباط محدود آن با مهریه: تنها در صورتی که فریب در ازدواج (تدلیس) رخ داده باشد و این تدلیس به گونه ای باشد که مرد حق فسخ نکاح پیدا کند و قبل از نزدیکی اقدام به فسخ کند، مهریه ساقط می شود. به عنوان مثال، اگر زن قبل از عقد به دروغ ادعا کند که باکره است و پس از عقد خلاف آن ثابت شود و مرد نیز قبل از نزدیکی عقد را فسخ کند، در این صورت مهریه به او تعلق نمی گیرد. اما این مورد با خیانت پس از عقد کاملاً متفاوت است و ارتباطی با یکدیگر ندارند.

۳. درخواست طلاق از سوی زن

این نیز یک تصور نادرست است که اگر زن خود متقاضی طلاق باشد، حق مهریه او ساقط می شود یا از بین می رود.

• توضیح: زن می تواند در هر شرایطی، با ارائه دلایل قانونی (مانند عسر و حرج، سوءمعاشرت، عدم پرداخت نفقه یا سایر شروط ضمن عقد) درخواست طلاق کند. این اقدام او به هیچ وجه باعث سقوط مهریه اش نمی شود. مهریه حقی است که به محض عقد به او تعلق گرفته است.
• استثنا: تنها حالتی که مهریه زن در طلاق او کاهش می یابد یا ساقط می شود، زمانی است که در طلاق خلع، زن برای دریافت طلاق، بخشی یا تمام مهریه خود (یا سایر حقوق مالی) را به مرد ببخشد. این بخشش با رضایت کامل خود زن و در ازای طلاق صورت می گیرد و یک توافق دوطرفه است. اما این به معنای سقوط اجباری مهریه به دلیل درخواست طلاق نیست.

۴. اعسار و ناتوانی در پرداخت مهریه

بسیاری از مردان تصور می کنند اگر توانایی مالی برای پرداخت مهریه را نداشته باشند، از پرداخت آن معاف می شوند. این تصور نیز اشتباه است و با مفهوم اعسار در قانون متفاوت است.

• توضیح دقیق اعسار: اعسار به معنای ناتوانی مالی یک فرد برای پرداخت بدهی های خود به صورت یکجا است. این وضعیت به معنای عدم پرداخت مهریه نیست، بلکه به معنای تقسیط آن است. به عبارت دیگر، اصل بدهی (مهریه) همچنان پابرجاست، اما نحوه پرداخت آن متناسب با توان مالی مرد تنظیم می شود.
• روند دادخواست اعسار: مرد می تواند با ارائه دادخواست اعسار به دادگاه، از دادگاه تقاضا کند که مهریه را به صورت اقساطی و متناسب با توان مالی او تعیین کند. پس از پذیرش اعسار، دادگاه یک پیش قسط و سپس اقساط ماهیانه را تعیین می کند.
• نحوه اثبات اعسار: برای اثبات اعسار، مرد باید مدارک و دلایل مالی خود را ارائه دهد (مانند فیش حقوقی، لیست اموال، بدهی ها، لیست دارایی های خود) و همچنین می تواند شهود معتبر (معمولاً حداقل دو شاهد) معرفی کند تا وضعیت مالی او را تأیید کنند.
• محدودیت ۱۱۰ سکه برای حکم جلب و حبس: بر اساس قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی (که با قوانین جدید اصلاح شده است)، مرد تنها تا میزان ۱۱۰ سکه بهار آزادی یا معادل آن، در صورت عدم پرداخت و عدم اثبات اعسار، ممکن است حکم جلب یا حبس بگیرد. این به معنای محدودیت مهریه نیست، بلکه محدودیت در اعمال مجازات حبس است. مهریه بیشتر از ۱۱۰ سکه نیز همچنان به زن تعلق دارد و مرد مکلف به پرداخت آن است، اما در صورت اعسار یا عدم وجود اموال مازاد، برای مابقی سکه ها حکم جلب صادر نمی شود و زن باید از طریق معرفی اموال جدید یا اثبات توانمندی مالی مرد، آن را پیگیری کند.
• تأکید: حکم اعسار مانع از مطالبه مهریه در آینده (در صورت توانمندی مالی مرد) نمی شود. هر زمان که مرد توانایی مالی پیدا کند، زن می تواند برای دریافت اقساط معوقه یا تسریع در پرداخت اقدام کند.

۵. بیماری های خاص (مسری، روانی، لاعلاج و…)

وجود بیماری های مختلف در زن، حتی اگر مسری، روانی یا لاعلاج باشند، به تنهایی باعث سقوط مهریه نمی شود و حق مهریه زن را از بین نمی برد.

• توضیح: مهریه، یک حق مالی مستقل است که فارغ از وضعیت جسمانی یا روانی زن به او تعلق می گیرد. بیماری، نقص جسمانی یا روانی زن، فی نفسه تأثیری بر این حق ندارد.
• ارتباط بیماری با حق فسخ نکاح: تنها در صورتی که این بیماری ها جزو عیوب موجب حق فسخ نکاح باشند (مانند جنون یا برخی بیماری های خاص که در قانون مدنی ذکر شده اند) و مرد بتواند به استناد آن ها نکاح را فسخ کند و این فسخ قبل از نزدیکی صورت گرفته باشد، مهریه ساقط یا نصف می شود (مثلاً در مورد عنن بودن مرد، نصف مهریه). این شرایط بسیار خاص و محدود هستند و باید به تأیید کارشناسان پزشکی قانونی برسند.
• تدلیس در پنهان کردن بیماری: اگر زن عمداً بیماری مهمی را که موجب حق فسخ است، پنهان کرده باشد (تدلیس) و مرد به دلیل همین فریب، نکاح را فسخ کند و نزدیکی هم صورت نگرفته باشد، در آن صورت مهریه به زن تعلق نمی گیرد. اما صرف وجود بیماری، حتی اگر شدید باشد، مهریه را ساقط نمی کند.

۶. ازدواج مجدد زن پس از طلاق

یکی دیگر از تصورات نادرست و رایج این است که ازدواج مجدد زن مطلقه، مانع از مطالبه مهریه او از همسر سابقش می شود.

• توضیح: مهریه، دینی است بر عهده مرد که با جاری شدن عقد به زن تعلق می گیرد. این دین با طلاق یا ازدواج مجدد زن از بین نمی رود و ارتباطی به همسر سابق ندارد. بنابراین، زن مطلقه حتی اگر با شخص دیگری ازدواج کند، همچنان حق دارد مهریه معوقه خود را از همسر سابقش مطالبه کند و این ازدواج مجدد هیچ تأثیری بر این حق او نخواهد داشت. مهریه، حق شخصی زن است و ربطی به وضعیت تأهل فعلی او ندارد.

۷. فرار از دین و انتقال صوری اموال

انتقال صوری اموال توسط مرد به نام اشخاص دیگر (مانند پدر، مادر، خواهر یا برادر) با هدف فرار از پرداخت مهریه، عملی غیرقانونی است و عواقب حقوقی جدی به همراه دارد.

• عواقب حقوقی: در صورت اثبات صوری بودن معامله در دادگاه، آن معامله باطل اعلام می شود و اموال به مالکیت مرد برگردانده خواهد شد. علاوه بر این، مرد ممکن است به مجازات حبس یا جزای نقدی به دلیل «فرار از دین» محکوم شود.
• اثبات صوری بودن: اثبات صوری بودن معامله بر عهده زن یا خواهان است و می تواند از طریق ارائه دلایل و شواهد مختلف مانند تاریخ انتقال اموال (بعد از مطالبه مهریه)، عدم دریافت وجه معامله، شهادت شهود و سایر قرائن و امارات انجام شود.

بسیار مهم است که بدانیم قوانین مربوط به مهریه در ایران، ریشه های شرعی و حقوقی محکمی دارند و موارد استثنایی که باعث عدم تعلق یا کاهش مهریه می شوند، بسیار محدود و با شرایط خاصی همراه هستند.

نکات کلیدی و توصیه های حقوقی

با توجه به پیچیدگی های حقوقی مربوط به مهریه و اختلافات احتمالی که ممکن است در طول زندگی مشترک یا پس از آن پیش آید، آگاهی از برخی نکات و توصیه های حقوقی می تواند بسیار راهگشا باشد و به زوجین در تصمیم گیری های آگاهانه کمک کند.

مشاوره با وکیل متخصص: گامی ضروری در پرونده های مهریه

در تمام مراحل مربوط به تعیین، مطالبه، یا دفاع در برابر مهریه، مشورت با وکیل متخصص خانواده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. قوانین مربوط به خانواده، به ویژه مهریه، دارای ظرایف و پیچیدگی های زیادی هستند که افراد عادی ممکن است از آن ها بی اطلاع باشند. یک وکیل مجرب می تواند:

• با دانش حقوقی خود، شما را از جزئیات قوانین آگاه کرده و حقوق و تکالیف شما را به روشنی توضیح دهد.
• بهترین راهکارها را متناسب با شرایط خاص پرونده شما پیشنهاد دهد، چه برای مطالبه مهریه و چه برای دفاع در برابر آن.
• از حقوق شما در مراجع قضایی دفاع کند و از شما در برابر اقدامات غیرقانونی احتمالی حمایت نماید.

این اقدام می تواند از بروز اشتباهات پرهزینه، طولانی شدن روند دادرسی، و تحمیل فشارهای روانی و مالی غیرضروری جلوگیری کند.

شروط ضمن عقد: ابزاری برای پیشگیری از اختلافات آینده

زوجین می توانند با درج شروط شفاف و دقیق در عقدنامه، بسیاری از اختلافات آینده را پیشگیری کنند. عقدنامه، سندی رسمی و حقوقی است که می تواند فراتر از مهریه، شامل توافقات دیگری نیز باشد. به عنوان مثال، می توانند:

• در مورد نحوه پرداخت مهریه و زمان بندی آن توافق کنند.
• امکان تقسیط مهریه را در صورت عدم توانایی مالی مرد از قبل پیش بینی کنند.
• شروط خاصی برای طلاق توافقی یا حتی اعطای حق طلاق به زن در شرایط خاص را در عقدنامه بگنجانند.

این شروط باید مطابق با قوانین و موازین شرعی باشند و توسط دو طرف به امضا برسند. مشاوره با وکیل قبل از تنظیم شروط ضمن عقد، اطمینان از صحت و اعتبار قانونی آن ها را تضمین می کند.

ثبت رسمی اسناد: اعتبار حقوقی و جلوگیری از انکار

هرگونه توافق یا بخشش مهریه (ابراء یا هبه)، باید به صورت رسمی و با حضور در دفاتر اسناد رسمی انجام شود. ثبت رسمی، اعتبار حقوقی سند را افزایش می دهد و از بروز اختلافات آتی در مورد صحت یا عدم صحت توافق جلوگیری می کند. دست نوشته های عادی ممکن است در دادگاه به سادگی قابل اثبات نباشند و ارزش قانونی کمتری داشته باشند، چرا که احتمال جعل، انکار یا تردید در آن ها وجود دارد. بنابراین، برای هرگونه تغییر یا توافق در مورد مهریه، حتماً به دفاتر اسناد رسمی مراجعه کنید.

تفاوت مهریه و دیگر حقوق مالی

لازم است تفاوت مهریه با دیگر حقوق مالی زن مانند نفقه، اجرت المثل ایام زوجیت و تنصیف اموال به خوبی شناخته شود. این حقوق مالی از یکدیگر مجزا هستند و هر یک قوانین و شرایط خاص خود را دارند.

• نفقه: هزینه های زندگی روزمره زن است که در صورت تمکین، بر عهده مرد است و شامل خوراک، پوشاک، مسکن، اثاثیه منزل، هزینه بهداشت و درمان می شود.
• اجرت المثل ایام زوجیت: پاداشی است که در صورت طلاق به زن تعلق می گیرد، در صورتی که کارهایی خارج از وظایف شرعی و در منزل همسر انجام داده و قصد تبرع (رایگان انجام دادن) نداشته باشد. این اجرت المثل بر اساس سال های زندگی مشترک و کارهایی که زن انجام داده، توسط کارشناس و دادگاه تعیین می شود.
• تنصیف اموال: تقسیم نیمی از اموال اکتسابی مرد در طول زندگی مشترک بین زوجین است که در صورت وجود شروط ضمن عقد (شرط نصف اموال) و درخواست طلاق از سوی مرد، ممکن است اعمال شود. این شرط معمولاً در سند ازدواج درج می شود و در صورت تحقق شرایط آن، تا سقف نیمی از اموالی که مرد پس از ازدواج و در نتیجه زندگی مشترک به دست آورده، به زن تعلق می گیرد.

آشنایی با این تفاوت ها، به زن کمک می کند تا از تمامی حقوق مالی خود آگاه باشد و به مرد نیز کمک می کند تا درک صحیحی از تعهدات مالی خود داشته باشد.

نتیجه گیری

مهریه، به عنوان یک حق مالی مهم و اساسی برای زن، از اولین لحظه عقد به او تعلق می گیرد و پشتوانه مالی او در زندگی مشترک و پس از آن محسوب می شود. از همین رو، قوانین مدنی ایران به آن اهمیت ویژه ای داده است. موارد قانونی که مرد می تواند از پرداخت آن معاف شود یا تنها بخشی از آن را بپردازد، بسیار محدود و استثنایی هستند و همگی نیازمند دلایل محکم و اثبات دقیق در مراجع قضایی هستند. این موارد عمدتاً شامل بطلان یا فسخ نکاح قبل از نزدیکی (با استثنای عنن) و ابراء مهریه توسط خود زن با رضایت کامل است.

باورهای غلط رایج در جامعه، مانند سقوط مهریه در صورت عدم تمکین، خیانت زن یا حتی درخواست طلاق از سوی او، پایه و اساس قانونی ندارند و تنها به سردرگمی و اختلافات دامن می زنند. حتی در شرایط اعسار و ناتوانی مالی مرد، مهریه ساقط نمی شود بلکه به صورت تقسیطی پرداخت خواهد شد و دین مرد به قوت خود باقی است.

آگاهی کامل از قوانین و رویه های حقوقی مربوط به مهریه و همچنین مشاوره با متخصصین حقوقی، نه تنها برای مردان بلکه برای زنان نیز در راستای صیانت از حقوق و تصمیم گیری آگاهانه در بزنگاه های زندگی زناشویی، ضروری است. قوانین مدنی ایران در تلاش است تا با حمایت از حقوق هر دو طرف، عدالت را در روابط خانوادگی برقرار سازد و این امر مستلزم درک صحیح و دقیق از این قوانین است.